گروه نرم افزاری آسمان

آغاز جزء سوم قرآن مجید ..... ص : 226






ادامه سوره بقره ..... ص : 226
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 253 ] ..... ص : 226
(آیه 253 )- نقش پیامبران در زندگی انسانها! این آیه اشارهاي به درجات انبیاء و مراتب آنها و گوشهاي از رسالت آنها در جامعه
تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ). ) « آن رسولان را بعضی بر بعضی برتري دادیم » : انسانی میکند، نخست میفرماید
تعبیر به فَضَّلْنا بَعْ َ ض هُمْ عَلی بَعْضٍ به روشنی میرساند که همه پیامبران الهی با این که از نظر نبوت و رسالت، همانند بودند از جهت
مقام یکسان نبودند.
مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ). ) « بعضی از آنان را خدا با او سخن گفت » : سپس به ویژگی بعضی از آنان پرداخته میفرماید
معروف شده است. « کلیم اللّه » و منظور از آن موسی (ع) است که به
وَ رَفَعَ بَعْ َ ض هُمْ دَرَجاتٍ). که نمونه کامل آن پیامبر گرامی اسلام است که آیینش ) « و درجات بعضی را بالا برد » : سپس میافزاید
کاملترین و آخرین آیینها بود، و یا منظور از آن بعضی از پیامبران پیشین مانند ابراهیم و امثال اوست.
ما به عیسی بن مریم نشانههاي روشن دادیم، و او را با روح القدس تأیید » : سپس به سراغ امتیاز حضرت مسیح (ع) رفته میفرماید
وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ ص: 227 ) « کردیم
مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ)
.نشانههاي روشن، اشاره به معجزاتی مانند شفاي بیماران غیر قابل علاج و احیاي مردگان، و معارف عالی دینی است. و منظور از
روح القدس پیک وحی خداوند یعنی جبرئیل، یا نیروي مرموز معنوي خاصی است که در اولیاء اللّه با تفاوتهایی وجود دارد.
در ادامه آیه اشاره به وضع امتها و اختلافات آنها بعد از انبیاء کرده میفرماید:
اگر خدا میخواست کسانی که بعد از آنان بودند، پس از آن که آن همه نشانههاي روشن براي آنان آمد، به جنگ و ستیز با »
وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ). ) « یکدیگر نمیپرداختند
یعنی اگر خدا میخواست، قدرت داشت که آنها را به اجبار از جنگ و ستیز باز دارد، ولی سنت الهی بر این بوده و هست که مردم
را در انتخاب راه آزاد گذارد.
وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا). در حقیقت اختلافات میان پیروان راستین و ) « و راه اختلاف پیمودند » ولی آنها از آزادي خود سوء استفاده کردند
پس بعضی از آنها ایمان آوردند و بعضی کافر » . مذهب صورت گرفته است « مخالفان » پیروان و « میان » حقیقی مذاهب نبوده بلکه
فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ). ) « شدند
اگر خدا میخواست » بار دیگر تأکید میکند که این کار براي خدا آسان بود که به حکم اجبار جلو اختلافات آنها را بگیرد، زیرا
هرگز آنها با یکدیگر جنگ نمیکردند ولی خداوند آن را که اراده کرده (و بر طبق حکمت و هماهنگ با هدف آفرینش انسان
وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ). ) « است و آن آزادي اراده و مختار بودن است) به جا میآورد
بدون شک گروهی از این آزادي نتیجه منفی میگیرند ولی در مجموع وجود آزادي از مهمترین ارکان تکامل انسان است، زیرا
صفحه 226 از 550
تکامل اجباري تکامل محسوب نمیشود.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 254 ] ..... ص : 227
(آیه 254 )- انفاق یکی از مهمترین اسباب نجات در قیامت! در این آیه روي سخن را به مسلمانان کرده و به یکی از وظایفی که
سبب ص: 228
اي کسانی که ایمان آوردهاید از آنچه به » : وحدت جامعه و تقویت حکومت و بنیه دفاعی و جهاد میشود اشاره میکند و میفرماید
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ). ) « شما روزي دادهایم انفاق کنید
از تهدیدي که در ذیل آیه آمده استفاده میشود منظور، انفاق واجب یعنی زکات است.
پیش از آن که روزي فرا رسد که نه خرید و فروش در آن است و نه رابطه » سپس میافزاید: امروز که توانایی دارید انفاق کنید
مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّۀٌ وَ لا شَفاعَۀٌ). ) « دوستی و نه شفاعت
وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ). ) « کافران همان ظالمانند » : و در پایان آیه میفرماید
اشاره به این که آنها که انفاق و زکات را ترك میکنند هم به خویشتن ستم روا میدارند و هم به دیگران.
در اینجا به معنی سر پیچی و گناه و تخلف از دستور خداست. « کفر »
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 255 ] ..... ص : 228
اشاره
یکی از مهمترین آیات قرآن! در اهمیت و فضیلت این آیه همین بس که از پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه « آیۀ الکرسی » -( (آیه 255
علیه و آله نقل شده است که از ابیّ بن کعب سؤال کرد و فرمود: کدام آیه برترین آیه کتاب اللّه است؟ عرض کرد: اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ
الْحَیُّ الْقَیُّومُ، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دست بر سینه او زد و فرمود: دانش بر تو گوارا باد، سوگند به کسی که جان محمد صلّی
اللّه علیه و آله در دست اوست این آیه داراي دو زبان و دو لب است که در پایه عرش الهی تسبیح و تقدیس خدا میگویند.
هر کس آیۀ الکرسی را یکبار بخواند، خداوند هزار امر ناخوشایند از امور » : در حدیث دیگري از امام باقر علیه السّلام آمده است
ناخوشایند دنیا، و هزار امر ناخوشایند از آخرت را از او برطرف میکند که آسانترین ناخوشایند دنیا، فقر، و آسانترین ناخوشایند
« آخرت، عذاب قبر است
تفسیر: ..... ص : 228
« خداوند هیچ معبودي جز او نیست » : ابتدا از ذات اقدس الهی و مسأله توحید و اسماء حسنی و صفات او شروع میکند میفرماید
(اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).
نام مخصوص خداوند و به معنی ذاتی است که جامع همه صفات کمال ص: 229 « اللَّهُ »
و جلال و جمال است.
الْحَیُّ الْقَیُّومُ). ) « خداوندي که زنده و قائم به ذات خویش است و موجودات دیگر عالم، قائم به او هستند » : سپس میافزاید
صفحه 227 از 550
بدیهی است که حیات در خداوند حیات حقیقی است چرا که حیاتش عین ذات و مجموعه علم و قدرت اوست نه همچون
موجودات زنده در عالم خلقت که حیات آنها عارضی است. لذا پس از مدتی میمیرند! اما در خداوند چنین نیست چنانکه در آیه
.« توکل بر ذات زندهاي کن که هرگز نمیمیرد » : 58 سوره فرقان میخوانیم
و لحظهاي از تدبیر جهان غافل نمیشود (لا تَأْخُذُهُ « هیچ گاه خواب سبک و سنگین او را فرا نمیگیرد » : سپس در ادامه آیه میافزاید
سِنَۀٌ وَ لا نَوْمٌ).
گفته میشود. این جمله اشاره به این « نَوْمٌ » خوابی است که به چشم عارض میشود، اما وقتی عمیقتر شد و به قلب عارض شد « سِنَۀٌ »
حقیقت است که فیض و لطف تدبیر خداوند دائمی است، و لحظهاي قطع نمیگردد.
لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی ) « براي اوست آنچه در آسمانها و زمین است » : سپس به مالکیت مطّلقه خداوند اشاره کرده میفرماید
الْأَرْضِ).
و این پنجمین وصف از اوصاف الهی است که در این آیه آمده، زیرا قبل از آن اشاره به توحید و حیّ و قیوم بودن، و عدم غلبه
خواب بر ذات پاك او شده است.
ناگفته پیداست توجه به این صفت که همه چیز مال خداست اثر تربیتی مهمی در انسانها دارد زیرا هنگامی که بدانند آنچه دارند از
خودشان نیست و چند روزي به عنوان عاریت یا امانت به دست آنها سپرده شده این عقیده بطور مسلم انسان را از تجاوز به حقوق
دیگران و استثمار و استعمار و احتکار و حرص و بخل و طمع باز میدارد.
مَنْ ذَا الَّذِي یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ). ) « کیست که در نزد او جز به فرمانش شفاعت کند » : در ششمین توصیف میفرماید
در واقع با یک استفهام انکاري میگوید هیچ کس بدون فرمان خدا نمیتواند در پیشگاه او شفاعت کند. برگزیده تفسیر نمونه،
ج 1، ص: 230
در ذیل آیه 48 سوره بقره بحث کردیم. « شفاعت » در باره
« آنچه را پیش روي آنها (بندگان) و پشت سر آنهاست میداند و از گذشته و آینده آنان آگاه است » : در هفتمین توصیف میفرماید
(یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ).
و به این ترتیب پهنه زمان و مکان، همه در پیشگاه علم او روشن است پس هر کار- حتی شفاعت- باید به اذن او باشد.
و تنها بخش کوچکی از علوم را که « آنها جز به مقداري که او بخواهد احاطه به علم او ندارند » : در هشتمین توصیف، میفرماید
مصلحت دانسته در اختیار دیگران گذارده است. (وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ).
و به این ترتیب علم و دانش محدود دیگران، پرتوي از علم بیپایان اوست.
از جمله فوق دو نکته دیگر نیز استفاده میشود: نخست این که هیچ کس از خود علمی ندارد و تمام علوم و دانشهاي بشري از ناحیه
خداست.
دیگر این که خداوند ممکن است بعضی از علوم پنهان و اسرار غیب را در اختیار کسانی که میخواهد قرار دهد.
کرسی (حکومت) او آسمانها و زمین را دربرگرفته و حفظ و نگاهداري آسمان و زمین » : در نهمین و دهمین توصیف میفرماید
وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما). ) « براي او گران نیست
به این ترتیب حکومت و قدرت پروردگار همه آسمانها و زمین را فرا گرفته و کرسی علم و دانش او به همه این عوالم احاطه دارد و
چیزي از قلمرو حکومت و نفوذ علم او بیرون نیست.
حتی از پارهاي از روایات استفاده میشود که کرسی به مراتب از آسمانها و زمین وسیعتر است چنانکه از امام صادق علیه السّلام نقل
آسمانها و زمین در برابر کرسی همچون حلقه انگشتري است در وسط یک بیابان و کرسی در برابر عرش همچون » : شده که فرمود
صفحه 228 از 550
.« حلقهاي است در وسط یک بیابان
البته هنوز علم و دانش بشر نتوانسته است از این معنی پرده بردارد. ص: 231
وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ). ) « و اوست بلند مقام و با عظمت » : و در یازدهمین و دوازدهمین، توصیف میگوید
و خداوندي که عظیم و بزرگ است و بینهایت هیچ کاري براي او مشکل نیست و هیچ گاه از اداره و تدبیر جهان هستی خسته و
ناتوان و غافل و بیخبر نمیگردد و علم او به همه چیز احاطه دارد.
قابل توجه این که آیۀ الکرسی بر خلاف آنچه مشهور و معروف است همین یک آیه بیشتر نیست.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 256 ] ..... ص : 231
اشاره
( (آیه 256
شأن نزول: ..... ص : 231
دو پسر داشت برخی از بازرگانانی که به مدینه کالا وارد میکردند هنگام برخورد با این دو « ابو حصین » مردي از اهل مدینه به نام
پسر آنان را به عقیده و آیین مسیح دعوت کردند، آنها هم سخت تحت تأثیر قرار گرفتند.
از این جریان سخت ناراحت شد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اطلاع داد و از حضرت خواست که آنان را به مذهب « ابو حصین »
خود برگرداند و سؤال کرد آیا میتواند آنان را با اجبار به مذهب خویش باز گرداند؟ آیه نازل شد و این حقیقت را بیان داشت که:
.« در گرایش به مذهب اجبار و اکراهی نیست »
تفسیر: ..... ص : 231
آیۀ الکرسی در واقع مجموعهاي از توحید و صفات جمال و جلال خدا بود که اساس دین را تشکیل میدهد، و چون در تمام
در قبول دین هیچ اکراهی نیست » : مراحل با دلیل عقل قابل استدلال است و نیازي به اجبار و اکراه نیست در این آیه میفرماید
لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ). ) « (زیرا) راه درست از بیراهه آشکار شده است
این آیه پاسخ دندانشکنی است به آنها که تصور میکنند اسلام در بعضی از موارد جنبه تحمیلی و اجباري داشته و با زور و شمشیر
و قدرت نظامی پیش رفته است.
پس کسی که به طاغوت (بت و شیطان و انسانهاي طغیانگر) کافر شود » : سپس به عنوان یک نتیجه گیري از جمله گذشته میافزاید
و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکمی دست زده است که گسستن براي آن وجود ندارد (فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ
اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی لَا انْفِصامَ لَها). ص: 232
وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ). ) « خداوند شنوا و داناست » : و در پایان میفرماید
اشاره به این که مسأله کفر و ایمان چیزي نیست که با تظاهر انجام گیرد، زیرا خداوند سخنان همه را اعم از آنچه آشکارا میگویند
صفحه 229 از 550
یا در جلسات خصوصی و نهانی، همه را میشنود.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 257 ] ..... ص : 232
(آیه 257 )- با اشارهاي که در مسأله ایمان و کفر در آیه قبل آمده بود در اینجا وضع مؤمنان و کافران را از نظر راهنما و رهبر
مشخص میکند، میفرماید:
اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا). ) « خداوند ولی و سرپرست کسانی است که ایمان آوردهاند »
یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ). ) « آنها را از ظلمتها به سوي نور خارج میسازد » و در پرتو این ولایت و رهبري
اما کسانی که کافر شدند، اولیاء آنها طاغوت (بت و شیطان و افراد جبار و منحرف) هستند که آنها را از نور به » : سپس میافزاید
وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ). ) « سوي ظلمتها بیرون میبرند
أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ). ) « آنها اهل آتشند و براي همیشه در آن خواهند بود » به همین دلیل
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 258 ] ..... ص : 232
(آیه 258 )- ابراهیم در برابر طاغوت زمان خود نمرود! به دنبال آیه قبل که از هدایت مؤمنان در پرتو ولایت و راهنمایی پروردگار و
گمراهی کافران بر اثر پیروي از طاغوت سخن میگفت خداوند چند نمونه ذکر میکند که یکی از آنها نمونه روشنی است که در
آیا ندیدي (آگاهی » : این آیه آمده و آن گفتگو و محاجّه ابراهیم قهرمان بت شکن با جبار زمان خود، نمرود است، میفرماید
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِي حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ). ) « نداري) از کسی که با ابراهیم در باره پروردگارش محاجّه و گفتگو کرد
و بر اثر « بخاطر این بود که خداوند به او حکومت داده بود » : و در یک جمله اشاره به انگیزه اصلی این محاجه میکند و میگوید
کمی ظرفیت از باده کبر و غرور، سرمست شده بود (أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ).
و چه بسیارند کسانی که در حال عادي، انسانهاي معتدل، سربه راه، مؤمن و بیدارند اما هنگامی که به مال و مقام و نوایی برسند
همه چیز را به دست فراموشی ص: 233
میسپارند و مهمترین مقدسات را زیر پا مینهند! و در ادامه میافزاید: در آن هنگام که از ابراهیم (ع) پرسید خداي تو کیست که به
إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّیَ الَّذِي یُحْیِی وَ یُمِیتُ). ) « ابراهیم گفت: همان کسی که زنده میکند و میمیراند » ؟ سوي او دعوت میکنی
در حقیقت ابراهیم (ع) بزرگترین شاهکار آفرینش یعنی قانون حیات و مرگ را به عنوان نشانه روشنی از علم و قدرت پروردگار
مطرح ساخت.
و « گفت من نیز زنده میکنم و میمیرانم » ولی نمرود جبار، راه تزویر و سفسطه را پیش گرفت و براي اغفال مردم و اطرافیان خود
قانون حیات و مرگ در دست من است (قالَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ).
ولی ابراهیم (ع) براي خنثی کردن این توطئه، دست به استدلال دیگري زد که دشمن نتواند در برابر ساده لوحان در مورد آن مغالطه
ابراهیم گفت: خداوند خورشید را (از افق مشرق) میآورد (اگر تو راست میگویی که حاکم بر جهان هستی میباشی) » ، کند
قالَ إِبْراهِیمُ فَإِنَّ اللَّهَ یَأْتِی بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ). ) !« خورشید را از طرف مغرب بیاور
فَبُهِتَ الَّذِي کَفَرَ). ) « آن مرد کافر، مبهوت و وامانده شد » اینجا بود که
وَ اللَّهُ لا یَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ). ) « خداوند قوم ظالم را هدایت نمیکند » ! آري
و به این ترتیب آن مرد مست و مغرور سلطنت و مقام، خاموش و مبهوت و ناتوان گشت و نتوانست در برابر منطق زنده ابراهیم (ع)
صفحه 230 از 550
سخنی بگوید.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 259 ] ..... ص : 233
(آیه 259 )- در این آیه سرگذشت یکی دیگر از انبیاء پیشین بیان شده، که مشتمل بر شواهد زندهاي بر مسائل معاد است.
آیه اشاره به سرگذشت کسی میکند که در اثناي سفر خود در حالی که بر مرکبی سوار بود و مقداري آشامیدنی و خوراکی همراه
داشت از کنار یک آبادي گذشت در حالی که به شکل وحشتناکی در هم ریخته و ویران شده بود و اجساد و استخوانهاي پوسیده
ساکنان آن به چشم میخورد هنگامی که این منظره وحشتزا را دید گفت چگونه خداوند این مردگان را زنده میکند؟ شرح بیشتر
این ماجرا را از ص: 234
یا همانند کسی که از کنار یک آبادي عبور میکرد در حالی که دیوارهاي آن به روي سقفها فرو » : زبان قرآن بشنویم. میفرماید
ریخته بود، (و اجساد و استخوانهاي اهل آن در هر سو پراکنده بود، او از روي تعجب با خود) گفت: چگونه خدا اینها را بعد از
أَوْ کَالَّذِي مَرَّ عَلی قَرْیَۀٍ وَ هِیَ خاوِیَۀٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها). ) !« مرگ زنده میکند
خداوند او را یکصد سال میراند، سپس او را زنده کرد و به او گفت: چقدر درنگ کردي؟ گفت: یک روز یا » : در ادامه میفرماید
فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَۀَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ ) « قسمتی از یک روز، فرمود (نه) بلکه یکصد سال درنگ کردي
قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَۀَ عامٍ).
سپس براي این که آن پیامبر، اطمینان بیشتري به این مسأله پیدا کند، به او دستور داده شد که به غذا و نوشیدنی و همچنین مرکب
سواریش که همراه داشته، نگاهی بیفکند که اولی کاملا سالم مانده بود و دومی به کلی متلاشی شده بود، تا هم گذشت زمان را
پس حالا نگاه کن به غذا و » مشاهده کند، و هم قدرت خدا را بر نگهداري هر چه اراده داشته باشد، میفرماید: به او گفته شد
فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ). ) « نوشیدنیت (که همراه داشتی ببین که با گذشت سالها) هیچ گونه تغییر نیافته
بنابراین، خدایی که میتواند غذا و نوشیدنی تو را که قاعدتا باید زود فاسد گردد، به حال اول نگهدارد، زنده کردن مردگان براي
او مشکل نیست، زیرا ادامه حیات چنین غذاي فاسد شدنی که عمر آن معمولا بسیار کوتاه است، در این مدت طولانی سادهتر از
زنده کردن مردگان نیست.
ولی نگاه به الاغ خود کن (که چگونه از هم متلاشی شده براي این که اطمینان به زندگی پس از مرگ پیدا کنی) » : سپس میافزاید
آن را زنده میسازیم (وَ انْظُرْ إِلی حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَۀً لِلنَّاسِ). « و تو را نشانهاي براي مردم قرار دهیم
به استخوانها نگاه کن (که از مرکب سواریت باقی مانده) و ببین چگونه آنها را بر » : به هر حال در تکمیل همین مسأله میافزاید
میداریم و به هم پیوند میدهیم ص: 235
وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً). ) « و گوشت بر آن میپوشانیم
هنگامی که با مشاهده این نشانههاي واضح (همه چیز) براي او روشن شد گفت: میدانم که خدا بر هر » : و در پایان آیه میفرماید
فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ). ) « کاري قادر است
بوده و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام این « عزیر » در باره این که او کدامیک از پیامبران بوده مشهور و معروف این است که
موضوع تأیید شده است.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 260 ] ..... ص : 235
صفحه 231 از 550
(آیه 260 )- صحنه دیگري از معاد در این دنیا! به دنبال داستان عزیر در مورد معاد داستان دیگري از ابراهیم (ع) در اینجا مطرح
شده است، و آن این که:
روزي ابراهیم (ع) از کنار دریایی میگذشت مرداري را دید که در کنار دریا افتاده، در حالی که مقداري از آن داخل آب و
مقداري دیگر در خشکی قرار داشت و پرندگان و حیوانات دریا و خشکی از دو سو آن را طعمه خود قرار دادهاند، این منظره
ابراهیم را به فکر مسألهاي انداخت که همه میخواهند چگونگی آن را بدانند و آن کیفیت زنده شدن مردگان پس از مرگ است.
وَ إِذْ ) « بخاطر بیاور، هنگامی را که ابراهیم (ع) گفت: خدایا! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده میکنی » : چنانکه قرآن میگوید
قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی).
فرمود: آیا ایمان » او میخواست با رؤیت و شهود، ایمان خود را قویتر کند، به همین دلیل در ادامه این سخن، هنگامی که خداوند
قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ). ) «؟ نیاوردهاي
قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی). ) « آري، ایمان آوردم ولی میخواهم قلبم آرامش یابد » : او در جواب عرض کرد
در اینجا به ابراهیم دستور داده میشود که براي رسیدن به مطلوبش دست به اقدام عجیبی بزند، آن گونه که قرآن در ادامه این آیه
خداوند فرمود: حال که چنین است چهار نوع از مرغان را انتخاب کن و آنها را (پس از ذبح کردن) قطعه » : بیان کرده، میگوید
قالَ فَخُذْ ) « قطعه کن (و در هم بیامیز) سپس بر هر کوهی قسمتی از آن را قرار بده، بعد آنها را بخوان به سرعت به سوي تو میآیند
أَرْبَعَۀً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ ص: 236
إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً)
.ابراهیم (ع) این کار را کرد، و آنها را صدا زد، در این هنگام اجزاي پراکنده هر یک از مرغان، جدا و جمع شده و به هم آمیختند و
زندگی را از سر گرفتند و این موضوع به ابراهیم نشان داد، که همین صحنه در مقیاس بسیار وسیعتر، در رستاخیز انجام خواهد شد.
وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ). هم تمام ذرات بدن مردگان ) « و بدان خداوند توانا و حکیم است » و در پایان آیه میفرماید: این را ببین
را بخوبی میشناسد، و هم توانایی بر جمع آنها دارد.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 261 ] ..... ص : 236
اشاره
(آیه 261 )- آغاز آیات انفاق! مسأله انفاق یکی از مهمترین مسائلی است که اسلام روي آن تأکید دارد و شاید ذکر آیات آن پشت
سر آیات مربوط به معاد از این نظر باشد که یکی از مهمترین اسباب نجات در قیامت، انفاق و بخشش در راه خداست.
مَثَلُ الَّذِینَ ) « مثل کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق میکنند همانند بذري است که هفت خوشه برویاند » : نخست میفرماید
که مجموعا از یک دانه هفتصد « و در هر خوشهاي یکصد دانه باشد » .( یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّۀٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ
دانه بر میخیزد (فِی کُلِّ سُنْبُلَۀٍ مِائَۀُ حَبَّۀٍ).
خداوند آن را براي هر کس بخواهد (و شایستگی در آنها و انفاق آنها از نظر نیت و » : تازه پاداش آنها منحصر به این نیست، بلکه
وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ). ) « اخلاص و کیفیت و کمیت ببیند) دو یا چند برابر میکند
وَ اللَّهُ واسِعٌ ) « چرا که او (از نظر رحمت و قدرت) وسیع و از همه چیز آگاه است » و این همه پاداش از سوي خدا عجیب نیست
عَلِیمٌ).
صفحه 232 از 550
انفاق یکی از مهمترین طرق حل مشکل فاصله طبقاتی ..... ص : 236
با دقت در آیات قرآن مجید آشکار میشود که یکی از اهداف اسلام این است که اختلافات غیر عادلانهاي که در اثر بیعدالتیهاي
اجتماعی در میان طبقه غنی و ضعیف پیدا میشود از بین برود و سطح زندگی کسانی که نمیتوانند نیازمندیهاي زندگیشان را
بدون کمک دیگران رفع کنند بالا بیاید و حد اقل لوازم زندگی را داشته ص: 237
باشند، اسلام براي رسیدن به این هدف برنامه وسیعی در نظر گرفته است- تحریم ربا خواري بطور مطلق، و وجوب پرداخت
مالیاتهاي اسلامی از قبیل زکات و خمس و صدقات و مانند آنها و تشویق به انفاق- وقف و قرض الحسنه و کمکهاي مختلف مالی
قسمتی از این برنامه را تشکیل میدهد، و از همه مهمتر زنده کردن روح ایمان و برادري انسانی در میان مسلمانان است.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 262 ] ..... ص : 237
(آیه 262 )- چه انفاقی با ارزش است؟ در آیه قبل اهمیت انفاق در راه خدا بطور کلی بیان شد، ولی در این آیه بعضی از شرایط آن
ذکر میشود، میفرماید:
کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق میکنند سپس به دنبال انفاقی که کردهاند منت نمیگذارند و آزاري نمیرسانند پاداش »
الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنا وَ لا أَذيً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ). ) « آنها، نزد پروردگارشان است
وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ). ) « علاوه بر این نه ترسی بر آنها است و نه غمگین میشوند »
بنابراین کسانی که در راه خدا بذل مال میکنند ولی به دنبال آن منت میگذارند یا کاري که موجب آزار و رنجش است میکنند
در حقیقت با این عمل ناپسند اجر و پاداش خود را از بین میبرند، بلکه میتوان گفت چنین افراد در بسیاري از موارد بدهکارند نه
طلبکار! زیرا آبروي انسان و سرمایههاي روانی و اجتماعی او به مراتب برتر و بالاتر از ثروت و مال است.
به انفاق کنندگان اطمینان میدهد که پاداششان نزد پروردگار محفوظ است تا با اطمینان خاطر در این « لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ » جمله
پروردگارشان) اشاره به این است که خداوند آنها را پرورش میدهد و بر آن میافزاید. ) « رَبِّهِمْ » راه گام بردارند بلکه تعبیر
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 263 ] ..... ص : 237
گفتار » : (آیه 263 )- این آیه در حقیقت تکمیلی است نسبت به آیه قبل، در زمینه ترك منت و آزار به هنگام انفاق، میفرماید
پسندیده (در برابر ارباب حاجت) و عفو و گذشت (از خشونتهاي آنان) از بخششی که آزاري به دنبال آن باشد برگزیده تفسیر
نمونه، ج 1، ص: 238
قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَۀٍ یَتْبَعُها أَذيً). ) « بهتر است
و خداوند (از آن) بینیاز و (در » ، این را نیز بدانید که آنچه در راه خدا انفاق میکنید در واقع براي نجات خویشتن ذخیره مینمایید
وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ). ) « برابر خشونت و ناسپاسی شما) بردبار است
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در حدیثی گوشهاي از آداب انفاق را روشن ساخته میفرماید:
هنگامی که حاجتمندي از شما چیزي بخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و »
ملایمت به او پاسخ بگویید، یا چیزي که در قدرت دارید در اختیارش بگذارید و یا به طرز شایستهاي او را باز گردانید زیرا ممکن
باشد که مأمور آزمایش شما است تا ببیند در برابر نعمتهایی که خداوند به شما ارزانی داشته چگونه « فرشتهاي » است سؤال کننده
صفحه 233 از 550
!« عمل میکنید
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 264 ] ..... ص : 238
(آیه 264 )- دو مثال جالب در باره انگیزههاي انفاق! در این آیه و آیه بعد، نخست اشاره به این حقیقت شده که افراد با ایمان نباید
انفاقهاي خود را به خاطر منت و آزار، باطل و بیاثر سازند، سپس دو مثال جالب براي انفاقهاي آمیخته با منت و آزار و ریاکاري و
خودنمایی و همچنین انفاقهایی که از ریشه اخلاص و عواطف دینی و انسانی سر چشمه گرفته، بیان میکند.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ ) « اي کسانی که ایمان آوردهاید، بخششهاي خود را با منت و آزار باطل نسازید » : میفرماید
بِالْمَنِّ وَ الْأَذي).
این همانند کسی است که مال خود » : سپس این عمل را تشبیه به انفاقهایی که توأم با ریاکاري و خودنمایی است میکند میفرماید
کَالَّذِي یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ ) « را براي نشان دادن به مردم انفاق میکند و ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارد
الْآخِرِ).
کار او) همچون قطعه سنگ صافی است که بر آن (قشر نازکی از) خاك باشد (و بذرهایی در آن افشانده شود) ) » : و بعد میافزاید
و باران درشت به آن برسد، (و خاکها و بذرها را بشوید) و آن را صاف رها سازد آنها از کاري که انجام دادهاند چیزي به دست
فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ ص: 239 ) « نمیآورند
صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْءٍ مِمَّا کَسَبُوا)
.این گونه است اعمال ریاکارانه و انفاقهاي آمیخته با منت و آزار که از دلهاي سخت و قساوتمند سر چشمه میگیرد و صاحبانش
هیچ بهرهاي از آن نمیبرند و تمام زحماتشان بر باد میرود.
وَ اللَّهُ لا یَهْدِي الْقَوْمَ الْکافِرِینَ). ) « و خداوند گروه کافران را هدایت نمیکند » : و در پایان آیه میفرماید
اشاره به این که خداوند توفیق هدایت را از آنها میگیرد چرا که با پاي خود، راه کفر و ریا و منت و آزار را پوییدند، و چنین
کسانی شایسته هدایت نیستند.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 265 ] ..... ص : 239
(آیه 265 )- در این آیه مثال زیباي دیگري براي نقطه مقابل این گروه بیان میکند، آنها کسانی هستند که در راه خدا از روي ایمان
و مثل کسانی که اموال خود را براي خشنودي خدا و استوار کردن (ملکات عالی انسانی) در » : و اخلاص، انفاق میکنند میفرماید
روح خود انفاق میکنند، همچون باغی است که در نقطه بلندي باشد، و بارانهاي درشت و پی در پی به آن برسد (و به خاطر بلند
وَ مَثَلُ ) « بودن مکان، از هواي آزاد و نور آفتاب به حد کافی بهره گیرد و آن چنان رشد و نمو کند که) میوه خود را دو چندان دهد
الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّۀٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَیْنِ).
و باز هم میوه و ثمر میدهد و شاداب و « و اگر باران درشتی بر آن نبارد لا اقل بارانهاي ریز و شبنم بر آن میبارد » : سپس میافزاید
باطراوت است (فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ).
وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ). ) « خداوند به آنچه انجام میدهید آگاه است » : و در پایان میفرماید
او میداند آیا انفاق انگیزه الهی دارد یا ریاکارانه است، آمیخته با منت و آزار است یا محبت و احترام.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 266 ] ..... ص : 239
صفحه 234 از 550
(آیه 266 )- یک مثال جالب دیگر! در این آیه مثال گویاي دیگري، براي مسأله انفاق آمیخته با ریا کاري و منت و آزار و این که
چگونه این کارهاي نکوهیده ص: 240
آیا هیچ یک از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انواع انگور داشته » : آثار آن را از بین میبرد بیان شده است، میفرماید
باشد که از زیر درختانش نهرها جاري باشد، و براي او در آن باغ از تمام انواع میوهها موجود باشد، و در حالی که به سن پیري
رسیده و فرزندانی (خرد سال و) ضعیف دارد، ناگهان در این هنگام گردبادي شدید که در آن آتش سوزانی است به آن برخورد
أَ یَوَدُّ أَحَ دُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّۀٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ ) « کند و شعلهور گردد و بسوزد
أَصابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّۀٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ).
آري، زحمت فراوانی کشیدهاند، و در آن روز که نیاز به نتیجه آن دارند، همه را خاکستر میبینند چرا که گردباد آتشبار ریا و منت
و آزار آن را سوزانده است.
و « این گونه خداوند آیات خود را براي شما بیان میکند، شاید بیندیشید » : و در پایان آیه به دنبال این مثال بلیغ و گویا، میفرماید
راه حق را از باطل تشخیص دهید (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ).
آري! سر چشمه بدبختیهاي انسان مخصوصا کارهاي ابلهانهاي همچون منت گذاردن و ریا که سودش ناچیز و زیانش سریع و عظیم
است ترك اندیشه و تفکر است، و خداوند همگان را به اندیشه و تفکر دعوت میکند.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 267 ] ..... ص : 240
اشاره
( (آیه 267
شأن نزول: ..... ص : 240
از امام صادق علیه السّلام نقل شده که این آیه در باره جمعی نازل شد که ثروتهایی از طریق رباخواري در زمان جاهلیت جمع
آوري کرده بودند و از آن در راه خدا انفاق میکردند، خداوند آنها را از این کار نهی کرد، و دستور داد از اموال پاك و حلال در
راه خدا انفاق کنند.
تفسیر: ..... ص : 240
از چه اموالی باید انفاق کرد؟ در این آیه که ششمین آیه، از سلسله آیات در باره انفاق است، سخن از چگونگی اموالی است که
باید انفاق گردد.
اي کسانی که ایمان آوردهاید از اموال پاکیزهاي که (از طریق تجارت) به دست آوردهاید و از آنچه از زمین » : نخست میفرماید
یا أَیُّهَا الَّذِینَ برگزیده تفسیر ) « براي شما خارج کردهایم (از منابع و معادن زیر زمینی و از کشاورزي و زراعت و باغ) انفاق کنید
نمونه، ج 1، ص: 241
صفحه 235 از 550
آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ)
« سر گل » .در واقع قرآن میگوید، ما منابع اینها را در اختیار شما گذاشتیم بنابراین نباید از انفاق کردن بخشی از طیّبات و پاکیزهها و
آن در راه خدا دریغ کنید.
به سراغ قسمتهاي ناپاك نروید تا از آن انفاق کنید در حالی که خود شما حاضر نیستید » : سپس براي تأکید هر چه بیشتر میافزاید
وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ). ) « آنها را بپذیرید، مگر از روي اغماض و کراهت
از آنجا که بعضی از مردم عادت دارند همیشه از اموال بیارزش و آنچه تقریبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نیست انفاق
کنند این جمله صریحا مردم را از این کار نهی میکند.
در حقیقت، آیه به نکته لطیفی اشاره میکند که انفاق در راه خدا، یک طرفش مؤمنان نیازمندند، و طرف دیگر خدا و با این حال
اگر عمدا اموال پست و بیارزش انتخاب شود، از یک سو تحقیري است نسبت به نیازمندان که ممکن است علی رغم تهیدستی مقام
بلندي از نظر ایمان و انسانیت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوي دیگر سوء ادبی است نسبت به مقام شامخ پروردگار.
وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ). ) « بدانید خداوند بینیاز و شایسته ستایش است » : و در پایان آیه میفرماید
یعنی نه تنها نیازي به انفاق شما ندارد، و از هر نظر غنی است، بلکه تمام نعمتها را او در اختیار شما گذارده و لذا حمید و شایسته
ستایش است.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 268 ] ..... ص : 241
(آیه 268 )- مبارزه با موانع انفاق! در ادامه آیات انفاق در اینجا به یکی از موانع مهم آن برخورد میکنیم و آن وسوسههاي شیطانی
الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ ) « شیطان (به هنگام انفاق) به شما وعده فقر و تهیدستی میدهد » : در زمینه انفاق است، در این راستا میفرماید
الْفَقْرَ).
و میگوید: تأمین آینده خود و فرزندانتان را فراموش نکنید و از امروز فردا را ببینید و آنچه بر خویشتن رواست بر دیگري روا نیست
و امثال این وسوسههاي ص: 242
ولی خداوند به شما وعده آمرزش و فزونی » ( وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ ) « او شما را وادار به معصیت و گناه میکند » گمراه کننده به علاوه
وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْ لًا). زیرا انفاق اگر چه به ظاهر، چیزي از شما کم میکند در واقع چیزهایی بر سرمایه شما ) « میدهد
میافزاید، هم از نظر معنوي و هم از نظر مادي، چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود: هنگام انفاق دو
و « وسعت و افزونی اموال » و دیگري « آمرزش گناهان » چیز از طرف خداست و دو چیز از ناحیه شیطان آنچه از جانب خداست یکی
است. « امر به فحشاء » و دیگري « وعده فقر و تهیدستی » آنچه از طرف شیطان است یکی
به همین دلیل به وعده خود وفا میکند (وَ اللَّهُ واسِعٌ « و خداوند قدرتش وسیع و (به هر چیز) داناست » : و در پایان آیه میفرماید
عَلِیمٌ).
در واقع اشاره به این حقیقت شده که چون خداوند قدرتی وسیع و علمی بیپایان دارد میتواند به وعده خویش عمل کند بنابراین،
که انسان را به گناه میکشاند. « ناتوان » و « فریبکار » باید به وعده او دلگرم بود نه وعده شیطان
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 269 ] ..... ص : 242
( آیه 269 )- برترین نعمت الهی! با توجه به آنچه در آیه قبل گذشت، که به هنگام انفاق، وسوسههاي شیطانی دایر به فقر و
صفحه 236 از 550
جذبههاي رحمانی در باره مغفرت و فضل الهی آدمی را به این سو و آن سو میکشد، در آیه مورد بحث سخن از حکمت و معرفت
و دانش میگوید، چرا که تنها حکمت است که میتواند بین این دو کشش الهی و شیطانی فرق بگذارد، و انسان را به وادي
خداوند دانش را به هر کس بخواهد (و » : مغفرت و فضل بکشاند و از وسوسههاي گمراه کننده ترس از فقر برهاند، میفرماید
یُؤْتِی الْحِکْمَۀَ مَنْ یَشاءُ). ) « شایسته بداند) میدهد
رسیدن به حق از نظر گفتار و » و « آگاهی از حقایق قرآن » و « معرفت و شناخت اسرار جهان هستی » معنی وسیعی دارد که « حکمت »
حتی نبوت را شامل میشود. « عمل
وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَۀَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً). ) « و هر کس که به او دانش داده شده است خیر فراوانی داده شده است » : سپس میفرماید
ص: 243
تنها » : و در پایان آیه میفرماید «! هر کس را که عقل دادي چه ندادي و هر کس را که عقل ندادي چه دادي » : و به گفته آن حکیم
وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ). ) « خردمندان متذکر میشوند
صاحبان عقل و خرد) آنهایی هستند که عقل و خرد خود را به کار میگیرند و در پرتو این چراغ پرفروغ، ) « اولوا الالباب » منظور از
راه زندگی و سعادت را مییابند.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 270 ] ..... ص : 243
(آیه 270 )- چگونگی انفاقها! در این آیه و آیه بعد سخن از چگونگی انفاقها و علم خداوند نسبت به آن است. نخست میفرماید:
وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَۀٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ ) « آنچه را که انفاق میکنید یا نذرهایی که (در این زمینه کردهاید) خداوند همه آنها را میداند »
نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ).
کم باشد یا زیاد، خوب باشد یا بد، از طریق حلال تهیه شده باشد یا حرام، همراه با منت و آزار باشد یا بدون آن خدا از تمام
جزئیات آن آگاه است.
وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ). ) « و ظالمان یاوري ندارند » : و در پایان آیه میفرماید
در اینجا اشاره به ثروت اندوزان بخیل و انفاقکنندگان ریاکار، و منت گذاران و مردم آزاران است که خداوند آنها را « ظالمان »
یاري نمیکند، و انفاقشان نیز در دنیا و آخرت یاورشان نخواهد بود.
آري! آنها نه در دنیا یار و یاوري دارند و نه در قیامت شفاعت کنندهاي و این خاصیت ظلم و ستم، در هر چهره و به هر شکل است.
ضمنا این آیه دلالت بر مشروعیت نذر میکند.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 271 ] ..... ص : 243
اگر انفاقها را آشکار کنید، چیز » : (آیه 271 )- در این آیه سخن از چگونگی انفاق از نظر آشکار و پنهان بودن است میفرماید
إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ ) « خوبی است، و اگر آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید براي شما بهتر است
تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ).
در بعضی احادیث تصریح شده که انفاقهاي واجب بهتر است اظهار گردد ص: 244
و بخشی از گناهان شما را میپوشاند (و در پرتو این کار بخشوده خواهید » . و اما انفاقهاي مستحب، بهتر است مخفیانه انجام گیرد
وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئاتِکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ). ) « شد) و خداوند به آنچه انجام میدهید، آگاه است
صفحه 237 از 550
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 272 ] ..... ص : 244
اشاره
( (آیه 272
شأن نزول: ..... ص : 244
از ابن عباس نقل شده که: مسلمانان حاضر نبودند به غیر مسلمین انفاق کنند. آیه نازل شد و به آنها اجازه داد که در مواقع لزوم این
کار را انجام دهند.
تفسیر: ..... ص : 244
« هدایت آنها (بطور اجبار) بر تو نیست » : انفاق بر غیر مسلمانان؟- در این آیه سخن از جواز انفاق به غیر مسلمانان است، میفرماید
(لَیْسَ عَلَیْکَ هُداهُمْ).
بنابراین، ترك انفاق بر آنها براي اجبار آنها به اسلام صحیح نمیباشد. این سخن گر چه خطاب به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله
است، ولی در واقع همه مسلمانان را شامل میشود.
وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِي مَنْ یَشاءُ). ) « ولی خداوند هر که را بخواهد (و شایسته بداند) هدایت میکند » : سپس میافزاید
آنچه را از خوبیها انفاق کنید براي خودتان » : و بعد از این یاد آوري، به ادامه بحث فواید انفاق در راه خدا میپردازد و میگوید
وَ ما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ). ) « ولی جز براي خدا انفاق نکنید » .( وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ ) « است
و آنچه را از خوبیها انفاق میکنید به شما تحویل داده میشود، و هرگز » : و در آخرین جمله باز به عنوان تأکید بیشتر میفرماید
وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ). ) « ستمی بر شما نخواهد شد
یعنی گمان نکنید که از انفاق خود سود مختصري میبرید، بلکه تمام آنچه انفاق میکنید بطور کامل به شما باز میگرداند، آن هم
در روزي که شدیدا به آن نیازمندید، بنابراین همیشه در انفاقهاي خود کاملا دست و دل باز باشید.
البته نباید تصور کرد که سود انفاق تنها جنبه اخروي دارد، بلکه از نظر این دنیا نیز به سود شماست هم از جنبه مادي و هم از جنبه
معنوي!
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 273 ] ..... ص : 244
اشاره
( (آیه 273
شأن نزول: ..... ص : 244
صفحه 238 از 550
این آیه در باره ص: 245 » : از امام باقر علیه السّلام نقل شده است که
نازل شده است (اصحاب صفّه در حدود چهار صد نفر از مسلمانان مکّه و اطراف مدینه بودند که هیچ منزلگاهی « صفّه » اصحاب
براي سکونت نداشتند از این جهت در مسجد پیامبر سکنی گزیده بودند) ولی چون اقامت آنها در مسجد با شؤون مسجد سازگار
نبود، دستور داده شد به صفّه (سکوي بزرگ و وسیع) که در بیرون مسجد قرار داشت منتقل شوند. آیه نازل شد و به مردم دستور
داد که به این دسته از برادران خود از کمکهاي ممکن مضایقه نکنند، آنها هم چنین کردند.
تفسیر: ..... ص : 245
اشاره
بهترین مورد انفاق- در این آیه بهترین مواردي که انفاق در آنجا باید صورت گیرد، بیان شده است، و آن کسانی هستند که داراي
باید براي کسانی باشد که » صفات سه گانهاي که در این آیه آمده است باشند در بیان اولین صفت میفرماید: انفاق شما مخصوصا
لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ). ) « در راه خدا، محصور شدهاند
یعنی کسانی که به خاطر اشتغال به مسأله جهاد در راه خدا و نبرد با دشمن و یادگیري فنون جنگی از تلاش براي معاش و تأمین
هزینه زندگی بازماندهاند.
و سرمایهاي به دست آورند (لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ). « همانها که نمیتوانند سفري کنند » : سپس براي تأکید میافزاید
یَحْسَ بُهُمُ ) « کسانی که افراد نادان و بیاطلاع آنها را از شدت عفاف، غنی میپندارند » : و در دومین توصیف از آنان، میفرماید
الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ).
آنها را از چهرههایشان » : ولی این سخن به آن مفهوم نیست که این نیازمندان با شخصیت قابل شناخت نیستند. لذا میافزاید
تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ). ) « میشناسی
رنگ رخساره خبر » ! یعنی در چهرههایشان نشانههایی از رنجهاي درونی وجود دارد که براي افراد فهمیده آشکار است. آري
.« میدهد از سرّ درون
لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً). ) « هرگز چیزي با اصرار از مردم نمیخواهند » و در سومین توصیف، میفرماید: آنها چنان بزرگوارند که
معمول نیازمندان عادي اصرار در سؤال است ولی آنها یک نیازمند عادي نیستند. ص: 246
و در پایان آیه، باز همگان را به انفاق از هر گونه خیرات خصوصا به افرادي که داراي عزت نفس و طبع بلندند تشویق کرده،
وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ). ) « و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید خداوند از آن آگاه است » : میفرماید
سؤال کردن بدون حاجت حرام است- ..... ص : 246
یکی از گناهان بزرگ تکدي و سؤال و تقاضاي از مردم بدون نیاز است، و در روایات متعددي از این کار، نکوهش شده. در
حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله میخوانیم: لا تحلّ الصّدقۀ لغنیّ:
.« صدقات براي افراد بینیاز حرام است »
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 274 ] ..... ص : 246
صفحه 239 از 550
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 274 ] ..... ص : 246
اشاره
( (آیه 274
شأن نزول: ..... ص : 246
در احادیث بسیاري آمده است که این آیه در باره علی علیه السّلام نازل شده است زیرا آن حضرت چهار درهم داشت، درهمی را
در شب و درهمی را در روز و درهمی را آشکارا و درهمی را نهان انفاق کرد و این آیه نازل شد.
تفسیر: ..... ص : 246
انفاق به هر شکل و صورت- باز در این آیه سخن از مسأله دیگري در ارتباط با انفاق در راه خداست و آن کیفیات مختلف و متنوع
« آنها که اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق میکنند پاداششان نزد پروردگارشان است » : انفاق است، میفرماید
(الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِ  را وَ عَلانِیَۀً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ).
ناگفته پیداست که انتخاب این روشهاي مختلف، رعایت شرایط بهتر براي انفاق است. یعنی انفاق کنندگان باید در انفاق خود به
هنگام شب یا روز، پنهان یا آشکار، جهات اخلاقی و اجتماعی را در نظر بگیرند.
ممکن است مقدم داشتن شب بر روز، و پنهان بر آشکار (در آیه) اشاره به این باشد که مخفی بودن انفاق بهتر است، هر چند در
همه حال و به هر شکل، نباید انفاق فراموش شود.
مسلما چیزي که نزد پروردگار است چیز کم یا کمارزشی نخواهد بود، و تناسب با الطاف و عنایات پروردگار خواهد داشت.
وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ). ص: ) « نه ترسی بر آنها است و نه غمگین میشوند » : سپس میافزاید
247
زیرا میدانند در مقابل چیزي که از دست دادهاند به مراتب بیشتر از فضل پروردگار و از برکات فردي و اجتماعی آن در این جهان
و آن جهان بهرهمند خواهند شد.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 275 ] ..... ص : 247
(آیه 275 )- بلاي رباخواري! به دنبال بحث در باره انفاق در راه خدا و بذل مال براي حمایت از نیازمندان در این آیه و دو آیه بعد،
از مسأله رباخواري که درست بر ضد انفاق و یکی از عوامل مهم زندگی طبقاتی و طغیان اشراف بود، سخن میگوید. نخست در
کسانی که ربا میخورند، بر نمیخیزند مگر مانند کسی که » : یک تشبیه گویا و رسا، حال رباخواران را مجسم میسازد، میفرماید
و نمیتواند تعادل خود را حفظ کند، گاه به زمین میخورد و گاه بر میخیزد (الَّذِینَ یَأْکُلُونَ « بر اثر تماس شیطان با او دیوانه شده
الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلَّا کَما یَقُومُ الَّذِي یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ).
است، در جهان دیگر نیز بسان « ثروت اندوزي جنون آمیز » آري! رباخواران که قیامشان در دنیا بیرویه و غیر عاقلانه و آمیخته با
دیوانگان محشور میشوند.
و تفاوتی « این به خاطر آن است که آنها گفتند: بیع هم مانند ربا است » : سپس به گوشهاي از منطق رباخواران اشاره کرده میفرماید
صفحه 240 از 550
میان این دو نیست. (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا).
یعنی: هر دو از انواع مبادله است که با رضایت طرفین انجام میشود، ولی قرآن در پاسخ آنها میگوید: چگونه این دو ممکن است
وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا). ) « حال آن که خداوند بیع را حلال کرده و ربا را حرام » یکسان باشد
مسلما این تفاوت، دلیل و فلسفهاي داشته که خداوند حکیم به خاطر آن چنین حکمی را صادر کرده است، و عدم توضیح بیشتر
قرآن در این باره شاید به خاطر وضوح آن بوده است.
هر کس اندرز الهی به او رسد و (از رباخواري) خودداري کند، سودهایی » : سپس راه را به روي توبهکاران باز گشوده، میفرماید
و گذشته او را خدا خواهد « که در سابق (قبل از حکم تحریم ربا) به دست آورده مال او است و کار او به خدا واگذار میشود
بخشید (فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَۀٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اللَّهِ). ص: 248
اما کسانی که (به خیره سري ادامه دهند و) باز گردند (و این گناه را همچنان ادامه دهند) آنها اهل دوزخند و جاودانه در آن »
وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ). به این ترتیب رباخواري مستمر و دائم سبب میشود که آنها بدون ) « میمانند
ایمان از دنیا بروند و عاقبتشان تیره و تار گردد.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 276 ] ..... ص : 248
خداوند ربا را نابود میکند و صدقات را افزایش » : (آیه 276 )- در این آیه مقایسهاي بین ربا و انفاق در راه خدا میکند، میفرماید
یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ). ) « میدهد
و خداوند هیچ انسان بسیار ناسپاس گنهکار را (که آن همه برکات انفاق را فراموش کرده و به سراغ آتش سوزان » : سپس میافزاید
وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ). ) « رباخواري میرود) دوست نمیدارد
جمله فوق میگوید: رباخواران نه تنها با ترك انفاق و قرض الحسنه و صرف مال در راه نیازمندیهاي عمومی شکر نعمتی که
خداوند به آنها ارزانی داشته به جاي نمیآورند بلکه آن را وسیله هر گونه ظلم و ستم و گناه و فساد قرار میدهند و طبیعی است که
خدا چنین کسانی را دوست نمیدارد.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 277 ] ..... ص : 248
کسانی که ایمان آوردند » : (آیه 277 )- در این آیه سخن از گروه با ایمانی میگوید که درست نقطه مقابل ربا خوارانند، میفرماید
إِنَّ ) « و عمل صالح انجام دادند و زکات را پرداختند اجر و پاداششان نزد خداست، نه ترسی بر آنان است و نه غمگین میشوند
الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).
در برابر رباخواران ناسپاس و گنهکار، کسانی که در پرتو ایمان، خود پرستی را ترك گفته و عواطف فطري خود را زنده کرده و
علاوه بر ارتباط با پروردگار و برپاداشتن نماز، به کمک و حمایت نیازمندان میشتابند و از این راه از تراکم ثروت و به وجود آمدن
اختلافات طبقاتی و به دنبال آن هزار گونه جنایت جلوگیري میکنند پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت و در هر دو جهان
از نتیجه عمل نیک خود بهرهمند میشوند. ص: 249
طبیعی است دیگر، عوامل اضطراب و دلهره براي این دسته به وجود نمیآید خطري که در راه سرمایهداران مفتخوار بود و لعن و
نفرینهایی که به دنبال آن نثار آنها میشد براي این دسته نیست.
صفحه 241 از 550
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 278 ] ..... ص : 249
اشاره
( (آیه 278
شأن نزول: ..... ص : 249
« طائفه ثقیف » خدمت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله حاضر شده عرضه داشت: پدرم چون با « خالد بن ولید » پس از نزول آیه ربا
معاملات ربوي داشت و مطالباتش را وصول نکرده بود وصیت کرده است مبلغی از سودهاي اموال او که هنوز پرداخت نشده است
تحویل بگیرم آیا این عمل براي من جائز است؟ این آیه و سه آیه بعد از آن نازل شد و مردم را به شدت از این کار نهی کرد.
تفسیر: ..... ص : 249
رباخواري یک گناه بینظیر- در این آیه خداوند افراد با ایمان را مخاطب قرار داده و براي تأکید بیشتر در مسأله تحریم ربا
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ) « اي کسانی که ایمان آوردهاید از خدا بپرهیزید و آنچه از ربا باقی مانده رها کنید اگر ایمان دارید » : میفرماید
اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).
جالب این که: آیه فوق هم با ایمان به خدا شروع شده و هم با ایمان ختم شده است و در واقع تأکیدي است بر این معنی که
رباخواري با روح ایمان سازگار نیست.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 279 ] ..... ص : 249
(آیه 279 )- در این آیه لحن سخن را تغییر داده و پس از اندرزهایی که در آیات پیشین گذشت با شدت با رباخواران برخورد کرده
هشدار میدهد که اگر به کار خود همچنان ادامه دهند و در برابر حق و عدالت تسلیم نشوند و به مکیدن خون مردم محروم مشغول
اگر چنین نمیکنید بدانید با » : باشند، پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله ناچار است با توسل به جنگ جلو آنها را بگیرد، میفرماید
فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ). ) « جنگ با خدا و رسول او رو برو خواهید بود
با گروهی که متجاوز است پیکار کنید تا به » «1» این همان جنگی است که طبق قانون فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَ تَّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ
انجام میگیرد. « فرمان خدا گردن نهد
در هر حال از آیه بالا برمیآید که حکومت اسلامی میتواند با توسل به زور
__________________________________________________
. 1) سوره حجرات آیه 9 )
ص: 250
« جلو رباخواري را بگیرد. سپس میافزاید: اگر توبه کنید سرمایههاي شما از آن شما است نه ستم میکنید، و نه ستم بر شما میشود
(وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ).
یعنی اگر توبه کنید و دستگاه رباخواري را بر چینید حق دارید سرمایههاي اصلی خود را که در دست مردم دارید (به استثناي سود)
صفحه 242 از 550
از آنها جمع آوري کنید و این قانون کاملا عادلانه است زیرا که هم از ستم کردن شما بر دیگران جلوگیري میکند و هم از ستم
وارد شدن بر شما، و در این صورت نه ظالم خواهید بود و نه مظلوم.
جمله لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ در حقیقت یک شعار وسیع پرمایه اسلامی است که میگوید: به همان نسبت که مسلمانان باید از
ستمگري بپرهیزند از تن دادن به ظلم و ستم نیز باید اجتناب کنند اصولا اگر ستمکش نباشد ستمگر کمتر پیدا میشود!
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 280 ] ..... ص : 250
وَ إِنْ کانَ ذُو ) « اگر (بدهکار) داراي سختی و گرفتاري باشد او را تا هنگام توانایی مهلت دهید » : (آیه 280 )- در این آیه میفرماید
عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیْسَرَةٍ).
در این جا یکی از حقوق بدهکاران را بیان میفرماید که اگر آنها از پرداختن اصل بدهی خود (نه سود) نیز عاجز باشند، نه تنها
نباید به رسم جاهلیت سود مضاعفی بر آنها بست و آنها را تحت فشار قرار داد، بلکه باید براي پرداختن اصل بدهی نیز به آنها
مهلت داده شود و این یک قانون کلی در باره تمام بدهکاران است.
وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ ) « و (چنانچه قدرت پرداخت ندارند) ببخشید براي شما بهتر است اگر بدانید » : و در پایان آیه میفرماید
کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).
این در واقع گامی فراتر از مسائل حقوقی است، این یک مسأله اخلاقی و انسانی است که بحث حقوقی سابق را تکمیل میکند و
احساس کینه توزي و انتقام را به محبت و صمیمیت مبدل میسازد.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 281 ] ..... ص : 250
از روزي بپرهیزید که در آن به سوي خدا باز » : (آیه 281 )- در این آیه با یک هشدار شدید، مسأله ربا را پایان میدهد و میفرماید
ثُمَّ برگزیده تفسیر ) « سپس به هر کس آنچه را انجام داده باز پس داده میشود » .( وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ ) « میگردید
نمونه، ج 1، ص: 251
تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ)
بلکه هر چه میبینند نتیجه اعمال خودشان است (وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ). « و به آنها ستمی نخواهد شد » .
جالب توجه این که در تفاسیر نقل شده که این آیه آخرین آیهاي است که بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است و با
توجه به مضمون آن این موضوع هیچ بعید به نظر نمیرسد.
از نظر اخلاقی اثر فوق العاده بدي در روحیه وام گیرنده به جا میگذارد و کینه او را در دل خودش مییابد و پیوند « رباخواري »
تعاون و همکاري اجتماعی را بین افراد و ملتها سست میکند.
در روایات اسلامی در مورد تحریم ربا میخوانیم: هشام بن سالم میگوید، امام صادق علیه السّلام فرمودند: انّما حرّم اللّه عزّ و جلّ
.«1» « خداوند ربا را حرام کرده تا مردم از کار نیک امتناع نورزند » : الرّبوا لکیلا یمتنع النّاس من اصطناع المعروف
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 282 ] ..... ص : 251
(آیه 282 )- تنظیم اسناد تجاري در طولانیترین آیه قرآن.
بعد از بیان احکامی که مربوط به انفاق در راه خدا و همچنین مسأله رباخواري بود در این آیه که طولانیترین آیه قرآن است،
صفحه 243 از 550
احکام و مقررات دقیقی براي امور تجاري و اقتصادي بیان کرده تا سرمایهها هر چه بیشتر رشد طبیعی خود را پیدا کنند و بن بست و
اختلاف و نزاعی در میان مردم رخ ندهد.
اي کسانی که » : در این آیه نوزده دستور مهم در مورد داد و ستد مالی به ترتیب ذیل بیان شده است. 1- در نخستین حکم میفرماید
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ) « ایمان آوردهاید هنگامی که بدهی مدت داري (به خاطر وام دادن یا معامله) به یکدیگر پیدا کنید آن را بنویسید
إِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلی أَجَلٍ مُسَ  می فَاکْتُبُوهُ).
ضمنا از این تعبیر، هم مسأله مجاز بودن قرض و وام روشن میشود و هم تعیین مدت براي وامها. همچنین آیه مورد بحث شامل
عموم بدهیهایی میشود که در معاملات وجود دارد مانند سلف و نسیه، در عین این که قرض را هم شامل میشود.
__________________________________________________
نوشته آیۀ اللّه مکارم شیرازي مراجعه « خطوط اساسی اقتصاد اسلامی » 1) براي شرح بیشتر در باره زیانهاي رباخواري به کتاب )
فرمائید.
ص: 252
باید » : 2 و 3- سپس براي این که جلب اطمینان بیشتري شود، و قرار داد از مداخلات احتمالی طرفین سالم بماند، میافزاید
وَ لْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کاتِبٌ بِالْعَدْلِ). ) « نویسندهاي از روي عدالت (سند بدهکاري را) بنویسد
بنابراین این قرار داد باید به وسیله شخص سومی تنظیم گردد و آن شخص عادل باشد.
وَ لا ) « کسی که قدرت بر نویسندگی دارد نباید از نوشتن خودداري کند و همانطور که خدا به او تعلیم داده است باید بنویسد » -4
یَأْبَ کاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ).
یعنی به پاس این موهبتی که خدا به او داده نباید از نوشتن قرار داد شانه خالی کند، بلکه باید طرفین معامله را در این امر مهم
کمک نماید.
وَ لْیُمْلِلِ الَّذِي عَلَیْهِ الْحَقُّ). ) « و آن کس که حق بر ذمه اوست باید املاء کند » -5
وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً). ) « بدهکار باید از خدا بپرهیزد و چیزي را فرو گذار نکند » -6
هر گاه کسی که حق بر ذمه اوست (بدهکار) سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف (و مجنون) و یا (به خاطر لال بودن) توانایی بر املاء » -7
فَإِنْ کانَ الَّذِي عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ). ) « کردن ندارد، باید ولیّ او املاء کند
باید املاء کند، کسانی که سفیهاند و نمیتوانند ضرر و نفع خویش را تشخیص دهند و امور مالی « ولی » ، بنابراین در مورد سه طایفه
خویش را سر و سامان بخشند (هر چند دیوانه نباشند) و کسانی که دیوانهاند یا از نظر فکري ضعیفند و کم عقل مانند کودکان کم
سن و سال و پیران فرتوت و کم هوش، و افراد گنگ و لال، و یا کسانی که توانایی املاء کردن را ندارند هر چند گنگ نباشند.
از این جمله احکام دیگري نیز بطور ضمنی استفاده میشود، از جمله ممنوع بودن تصرفات مالی سفیهان و ضعیف العقلها و
همچنین جواز دخالت ولیّ در این گونه امور. ص: 253
بِالْعَدْلِ). ) « عدالت را رعایت کند » نیز باید در املاء و اعتراف به بدهی کسانی که تحت ولایت او هستند « ولی » -8
وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ). ) « علاوه بر این دو شاهد بگیرید » : -9 سپس اضافه میکند
مِنْ رِجالِکُمْ). ) « از مردان شما باشد » 10 و 11 - این دو شاهد باید
یعنی هم بالغ، هم مسلمان باشند.
فَإِنْ لَمْ یَکُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ). ) « و اگر دو مرد نباشند کافی است یک مرد و دو زن شهادت دهند » -12
مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ). ) « از کسانی که مورد رضایت و اطمینان شما باشند » -13
صفحه 244 از 550
از این جمله مسأله عادل بودن و مورد اعتماد و اطمینان بودن شهود، استفاده میشود.
-14 در صورتی که شهود مرکب از دو مرد باشند هر کدام میتوانند مستقلا شهادت بدهند اما در صورتی که یک مرد و دو زن
أَنْ تَضِ لَّ ) « تا اگر یکی انحرافی یافت، دیگري به او یادآوري کند » باشند، باید آن دو زن به اتفاق یکدیگر اداء شهادت کنند
إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْري).
زیرا زنان به خاطر عواطف قوي ممکن است تحت تأثیر واقع شوند، و به هنگام اداء شهادت به خاطر فراموشی یا جهات دیگر، مسیر
صحیح را طی نکنند.
وَ لا یَأْبَ ) « هرگاه، شهود را (براي تحمل شهادت) دعوت کنند، خودداري ننمایند » -15 یکی دیگر از احکام این باب این است که
الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا).
بنابراین تحمل شهادت به هنگام دعوت براي این کار، واجب است.
-16 بدهی کم باشد یا زیاد باید آن را نوشت چرا که سلامت روابط اقتصادي که مورد نظر اسلام است ایجاب میکند که در
قراردادهاي مربوط به بدهکاریهاي کوچک نیز از نوشتن سند کوتاهی نشود، و لذا در جمله بعد میفرماید:
ص: 254 « و از نوشتن (بدهی) کوچک یا بزرگی که داراي مدت است ملول و خسته نشوید »
(وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ کَبِیراً إِلی أَجَلِهِ).
ذلِکُمْ ) « این در نزد خدا به عدالت نزدیکتر و براي شهادت مستقیمتر، و براي جلوگیري از شک و تردید بهتر است » : سپس میافزاید
أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدْنی أَلَّا تَرْتابُوا).
در واقع این جمله اشاره به فلسفه احکام فوق در مورد نوشتن اسناد معاملاتی است و به خوبی نشان میدهد که اسناد تنظیم شده
میتواند به عنوان شاهد و مدرك مورد توجه قضات قرار گیرد.
مگر این که داد و ستد نقدي باشد که (جنس و قیمت را) در میان » : -17 سپس یک مورد را از این حکم استثناء کرده میفرماید
إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُدِیرُونَها بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ ) « خود دست به دست کنید، در آن صورت گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید
عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَلَّا تَکْتُبُوها).
-18 در معامله نقدي گر چه تنظیم سند و نوشتن آن لازم نیست ولی شاهد گرفتن براي آن بهتر است، زیرا جلو اختلافات احتمالی
وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبایَعْتُمْ). ) « هنگامی که خرید و فروش (نقدي) میکنید، شاهد بگیرید » : آینده را میگیرد لذا میفرماید
هیچ گاه نباید نویسنده سند و شهود (به خاطر اداي حق و عدالت) مورد » : -19 در آخرین حکمی که در این آیه ذکر شده میفرماید
وَ لا یُضَارَّ کاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ). ) « ضرر و آزار قرار گیرند
فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ). ) « که اگر چنین کنید از فرمان خدا خارج شدید »
و در پایان آیه، بعد از ذکر آن همه احکام، مردم را دعوت به تقوا و پرهیزکاري و امتثال اوامر خداوند میکند (وَ اتَّقُوا اللَّهَ).
وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ). ) « خداوند آنچه مورد نیاز شما در زندگی مادي و معنوي است به شما تعلیم میدهد » و سپس یاد آوري مینماید که
قرار گرفتن دو جمله فوق در کنار یکدیگر این مفهوم را میرساند که تقوا و پرهیزگاري و خدا پرستی اثر عمیقی در آگاهی و
روشن بینی و فزونی علم و دانش دارد. ص: 255
وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ). ) « و او از همه مصالح و مفاسد مردم آگاه است و آنچه خیر و صلاح آنهاست براي آنها مقرر میدارد »
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 283 ] ..... ص : 255
(آیه 283 )- تکمیلی بر بحث گذشته. این آیه در حقیقت با ذکر چند حکم دیگر در رابطه با مسأله تنظیم اسناد تجاري مکمل آیه
صفحه 245 از 550
هر گاه در سفر بودید و نویسندهاي نیافتید (تا اسناد معامله را براي شما تنظیم کند و قرار داد را » - قبل است، و آنها عبارتند از: 1
وَ إِنْ کُنْتُمْ عَلی سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا کاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَۀٌ). ) « بنویسد) گروگان بگیرید
البته در وطن نیز اگر دسترسی به تنظیمکننده سند نباشد اکتفا کردن به گروگان مانعی ندارد.
-2 گروگان حتما باید قبض شود و در اختیار طلبکار قرار گیرد تا اثر اطمینانبخشی را داشته باشد، لذا میفرماید: فَرِهانٌ مَقْبُوضَ ۀٌ
گروگان گرفته شده.
اگر بعضی از شما نسبت به بعضی دیگر اطمینان داشته باشد (میتواند » : -3 سپس به عنوان یک استثناء در احکام فوق میفرماید
بدون نوشتن سند و رهن با او معامله کند و امانت خویش را به او بسپارد) در این صورت کسی که امین شمرده شده است باید
فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمانَتَهُ وَ ) « امانت (و بدهی خود را به موقع) بپردازد و از خدایی که پروردگار اوست بپرهیزد
لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ).
قابل توجه این که در اینجا طلب طلبکار به عنوان یک امانت، ذکر شده که خیانت در آن، گناه بزرگی است.
شهادت را کتمان نکنید و هر » : -4 سپس همه مردم را مخاطب ساخته و یک دستور جامع در زمینه شهادت بیان میکند و میفرماید
وَ لا تَکْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ). ) « کس آن را کتمان کند قلبش گناهکار است
بنابراین کسانی که از حقوق دیگران آگاهند موظفند به هنگام دعوت براي اداي شهادت آن را کتمان نکنند.
و از آنجا که کتمان شهادت و خودداري از اظهار آن، به وسیله دل و روح انجام میشود آن را به عنوان یک گناه قلبی معرفی کرده
کسی که چنین ص: 256 » : و میگوید
و باز در پایان آیه براي تأکید و توجه بیشتر نسبت به حفظ امانت و اداي حقوق یکدیگر و عدم کتمان « کند قلب او گناهکار است
شهادت هشدار داده میفرماید:
وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ). ) « خداوند نسبت به آنچه انجام میدهید داناست »
ممکن است مردم ندانند چه کسی قادر به اداي شهادت است و چه کسی نیست، و نیز ممکن است مردم ندانند در آن جا که اسناد و
گروگانی وجود ندارد، چه کسی طلبکار و چه کسی بدهکار است، ولی خداوند همه اینها را میداند و هر کس را طبق اعمالش
جزا میدهد.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 284 ] ..... ص : 256
آنچه در » : (آیه 284 )- همه چیز از آن اوست! این آیه در حقیقت آنچه را که در جمله آخر آیه قبل آمد تکمیل میکند میگوید
آسمانها و زمین است از آن خداست و (به همین دلیل) اگر آنچه را در دل دارید آشکار سازید یا پنهان کنید خداوند شما را مطابق
لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ). ) « آن محاسبه میکند
فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ ) « سپس هر کس را که بخواهد (و شایسته بداند) میبخشد و هر کس را بخواهد (و مستحق ببیند) مجازات میکند »
وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ).
یعنی تصور نکنید اعمالی همچون کتمان شهادت و گناهان قلبی دیگر بر او مخفی میماند کسی که حاکم بر جهان هستی و زمین و
آسمان است، هیچ چیز بر او مخفی نخواهد بود.
وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ). ) « و خداوند بر هر چیز قادر است » : و در پایان آیه میفرماید
هم آگاهی دارد نسبت به همه چیز این جهان و هم قادر است لیاقتها و شایستگیها را مشخص کند و هم متخلفان را کیفر دهد.
صفحه 246 از 550
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 285 ] ..... ص : 256
اشاره
( (آیه 285
شأن نزول: ..... ص : 256
هنگامی که آیه سابق نازل شد که اگر چیزي در دل پنهان دارید یا آشکار کنید خداوند حساب آن را میرسد، گروهی از اصحاب
ترسان شدند (و میگفتند: هیچ کس از ما خالی از وسوسههاي باطنی و خطورات قلبی نیست و همین معنی را خدمت رسول خدا
صلّی اللّه علیه و آله عرض کردند). آیه نازل شد و راه ص: 257
و رسم ایمان و تضرع به درگاه خداوند و اطاعت و تسلیم را به آنان آموخت.
تفسیر: ..... ص : 257
راه و رسم ایمان- سوره بقره با بیان بخشی از معارف و اعتقادات حق آغاز شد و با همین معنی که در این آیه و آیه بعد میباشد نیز
پایان مییابد و به این ترتیب آغاز و پایان آن هماهنگ است.
آمَنَ الرَّسُولُ بِما ) « پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنچه از طرف پروردگارش نازل شده است ایمان آورده » : به هر حال قرآن میفرماید
أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ).
و این امتیازات انبیاي الهی است که عموما به مرام و مکتب خویش ایمان قاطع داشته و هیچ گونه تزلزلی در اعتقاد خود نداشتهاند،
قبل از همه خودشان مؤمن بودند، و بیش از همه استقامت و پایمردي داشتند.
مؤمنان نیز به خدا و فرشتگان او و کتابها و فرستادگان وي همگی ایمان آوردهاند (و میگویند) ما در میان پیامبران » : سپس میافزاید
و به همگی ایمان داریم (وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَ دٍ مِنْ « او هیچ گونه فرقی نمیگذاریم
رُسُلِهِ).
گفتند: ما شنیدیم (و فهمیدیم) و اطاعت کردیم » سپس میافزاید که مؤمنان علاوه بر این ایمان راسخ و جامع، در مقام عمل نیز
وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ ) « پروردگارا! (انتظار) آمرزش تو را (داریم) و بازگشت (همه ما) به سوي توست
الْمَصِیرُ).
به این ترتیب ایمان به مبدء و معاد و رسولان الهی با التزام عملی به تمام دستورات الهی همراه و هماهنگ میگردد.
سورة البقرة ( 2) : آیۀ 286 ] ..... ص : 257
لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها). ) « خداوند هیچ کس را جز به اندازه توانائیش تکلیف نمیکند » : (آیه 286 )- این آیه میگوید
تمام احکام با همین آیه تفسیر و تقیید میگردد، و به مواردي که تحت قدرت انسان است اختصاص مییابد.
لَها ما کَسَ بَتْ وَ ) « هر کار (نیکی) انجام دهد براي خود انجام داده و هر کار (بدي) کند به زیان خود کرده است » : سپس میافزاید
صفحه 247 از 550
عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ). ص: 258
آیه فوق با این بیان مردم را به مسؤولیت خود و عواقب کار خویش متوجه میسازد و بر افسانه جبر و اقبال و طالع و موهومات دیگر
از این قبیل خط بطلان میکشد.
و به دنبال این دو اصل اساسی (تکلیف به مقدار قدرت است و هر کس مسؤول اعمال خویش است) از زبان مؤمنان هفت
درخواست از درگاه پروردگار بیان میکند که در واقع آموزشی است براي همگان که چه بگویند و چه بخواهند نخست میگوید:
رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا). ) « پروردگارا! اگر ما فراموش کردیم یا خطا نمودیم ما را مؤاخذه مکن »
بنابراین فراموشکاریهایی که زاییده سهلانگاري است قابل مجازات است.
و کسی که لطف خاصی در پرورش « رب » آنها چون میدانند مسؤول اعمال خویشند لذا با تضرعی مخصوص، خدا را به عنوان
آنان دارد میخوانند و میگویند:
زندگی به هر حال خالی از فراموشی و خطا و اشتباه نیست ما میکوشیم به سراغ گناه عمدي نرویم، اما خطاها و لغزشها را تو بر ما
پروردگارا! بار سنگین بر دوش ما قرار مده آن چنانکه بر کسانی » : ببخش! سپس به بیان دومین درخواست آنان پرداخته میگوید
رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا). ) « که پیش از ما بودند (به کیفر گناهان و طغیانشان) قرار دادي
رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا ) « پروردگارا! مجازاتهایی که طاقت تحمل آن را نداریم براي ما مقرر مدار » : در سومین درخواست میگویند
طاقَۀَ لَنا بِهِ).
این جمله ممکن است اشاره به آزمایشهاي طاقت فرسا یا مجازاتهاي سنگین دنیا و آخرت و یا هر دو باشد.
وَ اعْفُ عَنَّا ) « ما را ببخش و گناهان ما را بپوشان و مشمول رحمت خود قرار ده » : و در چهارمین و پنجمین و ششمین تقاضا میگویند
وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا).
أَنْتَ ) « تو مولی و سرپرست مائی، پس ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان » : و بالأخره در هفتمین و آخرین درخواست میگویند
مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ).
و به این ترتیب تقاضاهاي آنان شامل دنیا و آخرت و پیروزیهاي فردي و اجتماعی و عفو و بخشش و رحمت الهی میگردد، و این
تقاضایی است بسیار جامع.
پایان سوره بقره
ص: 259
سوره آل عمران ..... ص : 259
اشاره
نازل شده و داراي 200 آیه است « مدینه » این سوره در
محتواي سوره: ..... ص : 259
-1 بخش مهمی از این سوره از توحید و صفات خداوند و معاد و معارف اسلامی بحث میکند.
-2 بخش دیگري پیرامون جهاد و دستورات مهم آن و حیات جاویدان شهیدان راه خدا همچنین درسهاي عبرتی که در دو غزوه بدر
و احد بود سخن میگوید.
صفحه 248 از 550
-3 در قسمتی از این سوره، به یک سلسله احکام اسلامی در زمینه لزوم وحدت صفوف مسلمین و خانه کعبه و فریضه حج و امر
بمعروف و نهی از منکر و تولی و تبري و مسأله امانت، و انفاق در راه خدا، ترك دروغ و مقاومت و پایمردي در مقابل دشمن و
صبر و شکیبایی در مقابل مشکلات و آزمایشهاي مختلف الهی و ذکر خداوند در هر حال، اشارات پرمعنایی شده است.
-4 براي تکمیل این بحثها، بخشی از تاریخ انبیاء از جمله آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و سایر انبیاء علیهم السّلام و داستان
مریم و مقامات این زن بزرگ نیز ذکر شده است.
در مورد فضیلت این سوره در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله میخوانیم: من قرء سورة آل عمران اعطی بکلّ آیۀ منها
.« هر کس سوره آل عمران را بخواند به تعداد آیات آن، امانی بر پل دوزخ به او میدهند » : امانا علی جسر جهنّم
شأن نزول: ..... ص : 259
بعضی از مفسران میگویند: هشتاد و چند آیه از این سوره در باره ص: 260
فرستادگان و مسیحیان نجران نازل شده است.
فرستادگان شصت نفر بودند که چهارده نفر آنان از اشراف و برجستگان نجران محسوب میشدند، سه نفر از این چهارده نفر سمت
ریاست داشتند و مسیحیان آن سامان در کارها و مشکلات خود به آن سه نفر مراجعه میکردند.
این گروه شصت نفري در لباس مردان قبیله بنی کعب به مدینه آمدند و به مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وارد شدند، موقعی که
« سید » و « عاقب » آنها وارد مسجد شدند، هنگام نمازشان بود، طبق مراسم خود، ناقوس را نواختند و مشغول نماز شدند. پس از نماز
که اولی امیر و رئیس قوم خود محسوب میشد و دیگري سرپرست تشریفات و تنظیم برنامه سفر و مورد اعتماد مسیحیان بود خدمت
پیامبر رسیدند و با او آغاز سخن کردند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنها پیشنهاد کرد: به آیین اسلام در آیید و در پیشگاه خداوند
تسلیم گردید.
عاقب و سید گفتند: ما پیش از تو اسلام آورده و تسلیم خداوند شدهایم! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: شما چگونه بر آیین حق
هستید، با اینکه اعمالتان حاکی از این است که تسلیم خداوند نیستید، چه اینکه براي خدا فرزند قائلید و عیسی را پسر خدا میدانید،
و صلیب را عبادت و پرستش میکنید و گوشت خوك میخورید، با این که تمام این امور مخالف آیین حق است! عاقب و سید
گفتند: اگر عیسی پسر خدا نیست، پس پدرش که بوده است؟
پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: آیا شما قبول دارید که هر پسري شباهتی به پدر خود دارد؟
گفتند آري. فرمود: آیا اینطور نیست که خداي ما به هر چیزي، احاطه دارد و قیوم است و روزي موجودات با اوست، گفتند: آري،
همین طور است، فرمود:
آیا عیسی این اوصاف را داشت، گفتند: نه. فرمود: آیا چنین نیست که عیسی را مادرش مانند سایر کودکان در رحم حمل کرد، و
بعد همچون مادرهاي دیگر، او را به دنیا آورد؟ و عیسی پس از ولادت، چون اطفال دیگر غذا میخورد! گفتند:
، آري چنین بود. فرمود: پس چگونه عیسی پسر خداست با این که هیچ گونه شباهتی به پدرش ندارد؟! برگزیده تفسیر نمونه، ج 1
ص: 261
سخن که به اینجا رسید، همگی خاموش شدند، در این هنگام، هشتاد و چند آیه از اوایل این سوره براي توضیح معارف و
برنامههاي اسلام نازل گردید.
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
صفحه 249 از 550
سورة الفاتحۀ ( 1):آیۀ 3] ..... ص : 261
تفسیر: ..... ص : 261
باز در آغاز این سوره به حروف مقطعه برخورد میکنیم (الم) در باره حروف مقطعه قرآن، در اول سوره بقره، توضیحات لازم گفته
شد که نیازي به تکرار آن نیست.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 2] ...... ص : 261
اللَّهُ ) « خداوند تنها معبود یگانه یکتاي جاویدان و پایدار است که همه چیز به وجود او بستگی دارد » : (آیه 2)- در این آیه میفرماید
لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ).
- شرح و تفسیر این آیه در سوره بقره آیه 255 گذشت.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 3] ...... ص : 261
قرآن را بر تو فرستاد » (آیه 3)- در این آیه خطاب به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله میفرماید: خداوندي که پاینده و قیوم است
که با نشانههاي کتب آسمانی پیشین کاملا تطبیق میکند همان خدایی که تورات و انجیل را پیش از قرآن براي راهنمایی و هدایت
نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُديً لِلنَّاسِ). ) « بشر نازل کرد
سورة آل عمران( 3): آیۀ 4] ...... ص : 261
وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ). ) « همچنین قرآن را که حق را از باطل جدا میسازد نازل کرد » : (آیه 4)- سپس میافزاید
سپس میافزاید: بعد از اتمام حجت و نزول آیات از سوي خداوند و گواهی فطرت و عقل بر صدق دعوت پیامبران، راهی جز
مجازات نیست، و لذا در آیه مورد بحث به دنبال بحثی که در باره حقانیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و قرآن مجید گذشت
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ). ) « کسانی که به آیات خدا کافر شدند کیفر شدیدي دارند » : میفرماید
خداوند توانا و صاحب » : و براي روشن ساختن این که، توانایی خداوند بر تحقق بخشیدن تهدیداتش جاي تردید نیست، میافزاید
وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ). ) « انتقام است
ص: 262
سورة آل عمران( 3): آیۀ 5] ...... ص : 262
إِنَّ اللَّهَ لا ) « هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا مخفی نمیماند » : (آیه 5)- این آیه در حقیقت، تکمیل آیات قبل است، میفرماید
یَخْفی عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ).
چگونه ممکن است چیزي بر او مخفی بماند در حالی که او در همه جا حاضر و ناظر است و به حکم این که وجودش از هر نظر
بیپایان و نامحدود است جایی از او خالی نیست و به ما از خود ما نزدیکتر است، بنابراین در عین این که محل و مکانی ندارد به
همه چیز احاطه دارد. و این احاطه به معنی علم و آگاهی او بر همه چیز است.
صفحه 250 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 6] ...... ص : 262
(آیه 6)- سپس به گوشهاي از علم و قدرت خود که در حقیقت یکی از شاهکارهاي عالم آفرینش و از مظاهر بارز علم و قدرت
هُوَ الَّذِي ) « او کسی است که شما را در رحم (مادران) آن گونه که میخواهد تصویر میکند » : خداست اشاره کرده است میفرماید
لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ). ) « آري! هیچ معبودي جز آن خداوند توانا و حکیم نیست » .( یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ
صورتبندي انسان در شکم مادر و نقش بر آب زدن در آن محیط تاریک ظلمانی آن هم نقشهاي بدیع و عجیب و پی در پی، راستی
شگفت آور است، مخصوصا با آن همه تنوعی که از نظر شکل و صورت و جنسیت و انواع استعدادهاي متفاوت و صفات مختلف
وجود دارد و اگر میبینیم معبودي جز او نیست به خاطر همین است، که شایسته عبودیت جز ذات پاك او نمیباشد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 7] ...... ص : 262
اشاره
( (آیه 7
شأن نزول: ..... ص : 262
و برادرش خدمت پیامبر اسلام صلّی اللّه « حیّ بن اخطب » در حدیثی از امام باقر علیه السّلام نقل شده که: چند نفر از یهود به اتفاق
را دستاویز خود قرار داده گفتند: طبق حساب ابجد الف مساوي یک و لام مساوي 30 و میم « الم » علیه و آله آمدند و حروف مقطعه
مساوي 40 میباشد و به این ترتیب خبر دادهاي که، دوران بقاي امت تو بیش از هفتاد و یک سال نیست!.
المص و » را محاسبه کردهاید مگر در قرآن « الم » پیامبر صلّی اللّه علیه و آله براي جلوگیري از سوء استفاده آنها فرمود: شما چرا تنها
و سایر حروف مقطعه نیست، اگر این ص: 263 « الر
حروف اشاره به مدت بقاء امت من باشد چرا همه را محاسبه نمیکنید؟! (در صورتی که منظور از این حروف چیز دیگري است)
سپس آیه مورد بحث نازل شد.
تفسیر: ..... ص : 263
محکم و متشابه در قرآن- در آیات پیشین سخن از نزول قرآن به عنوان یکی از دلایل آشکار نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله
به میان آمده بود، و در این آیه یکی از ویژگیهاي قرآن و چگونگی بیان مطلب در این کتاب بزرگ آسمانی آمده است، نخست
او کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشی از آن آیات محکم (صریح و روشن) است که اساس و شالوده » : میفرماید
آیاتی که به خاطر بالا بودن سطح مطلب یا « این کتاب است (و آیات پیچیده دیگر را تفسیر میکند) و بخشی از آن متشابه است
جهات دیگر، در آغاز پیچیده بنظر میرسد (هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ).
این آیات متشابه محکی است براي آزمایش افراد که عالمان راستین و فتنه گران لجوج را از هم جدا میسازد، لذا به دنبال آن
صفحه 251 از 550
اما کسانی که در قلوبشان انحراف است پیروي از متشابهات میکنند تا فتنه انگیزي کنند و تفسیر (نادرستی بر طبق امیال » : میفرماید
فَأَمَّا الَّذِینَ فِی ) « خود) براي آن میطلبند (تا مردم را گمراه سازند) در حالی که تفسیر آن را جز خدا و راسخان در علم نمیدانند
قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَۀِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ).
میگویند ما به همه آنها ایمان آوردهایم (چرا که) » سپس میافزاید: آنها هستند که بر اثر درك صحیح معنی محکمات و متشابهات
یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا). ) « همه از سوي پروردگار ما است
وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ). ) « جز صاحبان فکر و خردمندان، متذکر نمیشوند » ! آري
از آیه فوق چنین استفاده میشود که: آیات قرآن بر دو دسته هستند مفهوم قسمتی از آیات آن چنان روشن است که جاي هیچ
گویند و قسمتی به خاطر بالا بودن برگزیده تفسیر نمونه، « محکمات » گونه انکار و توجیه و سوء استفاده در آن نیست، و آنها را
ج 1، ص: 264
سطح مطلب یا گفتگو در باره عوالمی که از دسترس ما بیرون است مانند عالم غیب، و جهان رستاخیز و صفات خدا، چنان هستند
گویند. « متشابهات » که معنی نهایی و اسرار و کنه حقیقت آنها نیاز به سرمایه خاص علمی دارد که آنها را
افراد منحرف معمولا میکوشند این آیات را دستاویز قرار داده و تفسیري بر خلاف حق براي آنها درست کنند، تا در میان مردم،
فتنه انگیزي نمایند، و آنها را از راه حق گمراه سازند، اما خداوند و راسخان در علم، اسرار این آیات را میدانند و براي مردم تشریح
میکنند.
البته آنها که از نظر علم و دانش در ردیف اولند (همچون پیامبر و ائمه هدي) از همه اسرار آن آگاهند در حالی که دیگران هر یک
به اندازه دانش خود از آن چیزي میفهمند، و همین حقیقت است که مردم حتی دانشمندان را به دنبال معلمان الهی براي درك
اسرار قرآن میفرستد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 8] ...... ص : 264
(آیه 8)- رهایی از لغزشها! از آنجا که آیات متشابه و اسرار نهانی آن ممکن است لغزشگاهی براي افراد گردد، و از کوره این
امتحان، سیه روي در آیند راسخون در علم و اندیشمندان با ایمان، علاوه بر به کار گرفتن سرمایههاي علمی خود در فهم معنی این
آیات به پروردگار خویش پناه میبرند و این آیه و آیه بعد که از زبان راسخون در علم میباشد روشنگر این حقیقت است آنها
پروردگارا! دلهاي ما را بعد از آن که ما را هدایت نمودي، منحرف مگردان، و از سوي خود رحمتی بر ما ببخش زیرا تو » : میگویند
رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَۀً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ). ) « بسیار بخشندهاي
سورة آل عمران( 3): آیۀ 9] ...... ص : 264
(آیه 9)- و از آنجا که عقیده به معاد و توجه به روز رستاخیز از هر چیز براي کنترل امیال و هوسها مؤثرتر است، راسخون در علم، به
پروردگارا! تو مردم را در آن روزي که تردیدي در آن نیست جمع خواهی کرد زیرا خداوند از » : یاد آن روز میافتند، و میگویند
رَبَّنا إِنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ). ) « وعده خود تخلف نمیکند
و به این ترتیب از هوي و هوسها و احساسات افراطی که موجب لغزش ص: 265
میگردد خود را بر کنار میدارند و میتوانند آیات خدا را آنچنانکه هست بفهمند!
سورة آل عمران( 3): آیۀ 10 ] ...... ص : 265
صفحه 252 از 550
(آیه 10 )- در آیات گذشته وضع مؤمنان و غیر مؤمنان در برابر آیات محکم و متشابه بیان شده بود، در ادامه این بحث از وضع
دردناك کافران در روز قیامت پرده بر میدارد و عواقب شوم اعمالشان را براي آنها مجسم میسازد، میفرماید:
کسانی که کافر شدند اموال و ثروتها و فرزندانشان آنها را از خداوند بینیاز نمیکند (و در برابر عذاب الهی به آنان کمک »
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ). ) « نمینماید) و آنها آتشگیره دوزخند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 11 ] ...... ص : 265
(آیه 11 )- سپس به یک نمونه روشن از اقوامی که داراي ثروت و نفرات فراوان بودند ولی به هنگام نزول عذاب، این امور نتوانست
وضع اینها همچون وضع آل فرعون و کسانی است که قبل از آنها بودند، آیات ما را » : مانع نابودي آنان گردد اشاره کرده میفرماید
تکذیب کردند (و به فزونی اموال و نفرات و فرزندان مغرور شدند) خداوند آنها را به کیفر گناهانشان گرفت و خداوند کیفرش
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ). ) « شدید است
سورة آل عمران( 3): آیۀ 12 ] ...... ص : 265
اشاره
( (آیه 12
شأن نزول: ..... ص : 265
و پیروزي مسلمانان جمعی از یهود گفتند: آن پیامبر که ما وصف او را در کتاب دینی خود (تورات) خواندهایم « بدر » پس از جنگ
که در جنگ مغلوب نمیشود همین پیغمبر است، بعضی دیگر گفتند: عجله و شتاب نکنید تا نبرد دیگري واقع شود، هنگامی که
جنگ احد پیش آمد و ظاهرا به شکست مسلمانان پایان یافت گفتند: نه به خدا سوگند آن پیامبري که در کتاب ما بشارت به آن
داده شده این نیست در این هنگام آیه نازل شد و پاسخ دندانشکنی به آنها داد که نتیجه را در پایان کار حساب کنید و بدانید
همگی مغلوب خواهید شد.
تفسیر: ..... ص : 265
با توجه به شأن نزول فوق معلوم میشود کفاري که به اموال و ثروتها و فرزندان مغرور بودند انتظار شکست اسلام را داشتند، قرآن
به کافران بگو: به زودي مغلوب خواهید شد (در این دنیا خوار و بیمقدار و در قیامت) به » : روي سخن را به پیامبر کرده، میفرماید
قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ ) « سوي جهنم محشور و رانده خواهید شد و چه بد جایگاهی است دوزخ
الْمِهادُ). ص: 266
در قرآن مجید اخبار غیبی فراوانی است که از ادله عظمت و اعجاز قرآن میباشد و یک نمونه آن آیه فوق است که خداوند صریحا
صفحه 253 از 550
به پیامبر خود بشارت پیروزي بر همه دشمنان را میدهد.
طولی نکشید که مضمون آیه، تحقق یافت، یهودیان مدینه (بنی قریظه و بنی نضیر) در هم شکسته شدند و در غزوه خیبر مهمترین
مرکز قدرت آنان از هم متلاشی شد و مشرکان نیز در فتح مکه براي همیشه مغلوب گشتند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 13 ] ...... ص : 266
اشاره
( (آیه 13
شأن نزول: ..... ص : 266
( این آیه گوشهاي از ماجراي بدر را بازگو میکند. در جنگ بدر تعداد مسلمانان ( 313 ) نفر بود ( 77 ) نفر آنها را مهاجران و ( 236
نفر آنها از انصار بودند پرچم مهاجران به دست علی علیه السّلام و سعد بن عباده پرچمدار انصار بود آنان تنها با داشتن هفتاد شتر و
دو اسب و شش زره و هشت شمشیر در این نبرد شرکت کرده بودند با این که سپاه دشمن بیش از هزار نفر با اسلحه و تجهیزات
کافی بودند مسلمانان بر آنها غالب شدند و با پیروزي کامل به مدینه مراجعت کردند.
تفسیر: ..... ص : 266
این آیه در حقیقت بیان نمونهاي است از آنچه در آیات قبل گذشت و به کافران هشدار میدهد که به اموال و ثروت و کثرت
نفرات مغرور نشوند که سودي به حالشان ندارد یک شاهد زنده این موضوع جنگ بدر است، میفرماید:
قَدْ کانَ لَکُمْ آیَۀٌ فِی فِئَتَیْنِ ) « در آن دو جمعیت (که در میدان جنگ بدر) با هم رو برو شدند نشانه و درس عبرتی براي شما بود »
الْتَقَتا).
و در راه شیطان و بت (فِئَۀٌ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أُخْري کافِرَةٌ). « یک گروه در راه خدا نبرد میکرد و گروه دیگر کافر بود »
یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْيَ ) « آنها (مشرکان) این گروه (مؤمنان) را با چشم خود دو برابر آنچه بودند مشاهده میکردند » : سپس میافزاید
الْعَیْنِ).
خدا میخواست قبل از شروع جنگ تعداد مسلمانان در نظر آنان کم جلوه کند تا با غرور و غفلت وارد جنگ شوند- چنانچه در
آیه 44 سوره انفال بدان اشاره شده است- و پس از شروع جنگ، دو برابر جلوه کند تا وحشت و اضطراب، آنها را فرا گیرد و منتهی
به شکست آنان گردد ولی به عکس خداوند عدد دشمنان را در ص: 267
نظر مسلمانان، کم جلوه داد تا بر قدرت و قوت روحیه آنها بیفزاید.
در » : وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ). در پایان آیه میفرماید ) « خداوند هر کس را بخواهد با یاري خود تقویت میکند » : سپس میافزاید
إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ). ) « این عبرتی است براي صاحبان چشم و بینش
آري! آنها که چشم بصیرت دارند، و حقیقت را آنچنان که هست میبینند از این پیروزي همه جانبه افراد با ایمان درس عبرت
صفحه 254 از 550
میگیرند و میدانند سرمایه اصلی پیروزي ایمان است و ایمان.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 14 ] ...... ص : 267
(آیه 14 )- در آیات گذشته سخن از کسانی بود که تکیه بر اموال و فرزندانشان در زندگی دنیا داشتند و به آن مغرور شدند و خود
امور مورد علاقه، از جمله زنان و فرزندان و » : را از خدا بینیاز دانستند، این آیه در حقیقت تکمیلی است بر آن سخن، میفرماید
تا به وسیله آن « اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهاي ممتاز و چهار پایان و زراعت و کشاورزي در نظر مردم جلوه داده شده است
آزمایش شوند (زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّۀِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَۀِ وَ الْأَنْعامِ وَ
الْحَرْثِ).
در تفسیر آیه آنچه صحیح بنظر میرسد این است که زینتدهنده خداوند است زیرا اوست که عشق به فرزندان و مال و ثروت را در
نهاد آدمی ایجاد کرده تا او را آزمایش کند و در مسیر تکامل و تربیت به پیش ببرد.
ولی اینها سرمایههاي زندگی دنیا است، (و هرگز نباید هدف اصلی انسان را تشکیل دهد) و سر انجام نیک (و زندگی جاویدان) »
ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ). ) « نزد خداست
درست است که بدون این وسایل، نمیتوان زندگی کرد، و حتی پیمودن راه معنویت و سعادت نیز بدون وسایل مادي غیر ممکن
است اما استفاده کردن از آنها در این مسیر مطلبی است، و دلبستگی فوق العاده و پرستش آنها و هدف نهایی بودن مطلب دیگر-
دقت کنید.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 15 ] ...... ص : 267
(آیه 15 )- با توجه به آنچه در آیه قبل در باره اشیاء مورد علاقه انسان در ص: 268
زندگی مادي دنیا آمده بود در اینجا در یک مقایسه، اشاره به مواهب فوق العاده خداوند در جهان آخرت و بالاخره قوس صعودي
تکامل انسان کرده میفرماید:
قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ). ) « بگو: آیا شما را از چیزي آگاه کنم که از این (سرمایههاي مادي) بهتر است »
براي کسانی که تقوا پیشه کردهاند در نزد پروردگارشان باغهایی از بهشت است که نهرها از » : سپس به شرح آن پرداخته میافزاید
زیر درختانش جاري است همیشه در آن خواهند بود، و همسرانی پاکیزه و (از همه بالاتر) خوشنودي خداوند نصیب آنها میشود، و
لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ) « خدا به بندگان بینا است
بَصِیرٌ بِالْعِبادِ).
قرآن مجید در این آیه، به افراد با ایمان اعلام میکند که اگر به زندگی حلال دنیا قناعت کنند و از لذات نامشروع و هوسهاي
سرکش و ظلم و ستم به دیگران بپرهیزند، خداوند لذاتی برتر و بالاتر در جهت مادي و معنوي که از هر گونه عیب و نقص پاك و
پاکیزه است نصیب آنها خواهد کرد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 16 ] ...... ص : 268
(آیه 16 )- در این آیه به معرفی بندگان پرهیزکار که در آیه قبل به آن اشاره شده بود پرداخته و شش صفت ممتاز براي آنها بر
میشمرد.
صفحه 255 از 550
-1 نخست این که: آنان با تمام دل و جان متوجه پروردگار خویشند و ایمان، قلب آنها را روشن ساخته و به همین دلیل در برابر
همان کسانی که میگویند پروردگارا! ما ایمان آوردهایم، گناهان » : اعمال خویش به شدت احساس مسؤولیت میکنند، میفرماید
الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النَّارِ). ) « ما را ببخش و ما را از عذاب آتش نگاهدار
الصَّابِرِینَ). ) « آنها که صبر و استقامت دارند » -2
و در برابر حوادث سخت که در مسیر اطاعت پروردگار پیش میآید، و همچنین در برابر گناهان و به هنگام پیش آمدن شداید و
گرفتاریهاي فردي و اجتماعی، شکیبایی و ایستادگی به خرج میدهند. ص: 269
و آنچه در باطن به آن معتقدند در ظاهر به آن عمل میکنند و از نفاق و دروغ و تقلب و « آنها که راستگو و درستکردارند » -3
خیانت دورند (وَ الصَّادِقِینَ).
و در طریق بندگی و عبودیت خدا بر این کار مداومت دارند (وَ الْقانِتِینَ). « آنها که خاضع و فروتن هستند » -4
نه تنها از اموال، بلکه از تمام مواهب مادي و معنوي که در اختیار دارند به نیازمندان « آنها که در راه خدا انفاق میکنند » -5
میبخشند (وَ الْمُنْفِقِینَ).
وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ). ) « و آنها که سحرگاهان، استغفار و طلب آمرزش میکنند » -6
در آن هنگام که چشمهاي غافلان و بیخبران در خواب است و غوغاهاي جهان مادي فرو نشسته و به همین دلیل حالت حضور قلب
و توجه خاص به ارزشهاي اصیل در قلب مردان خدا زنده میشود به پا میخیزند و در پیشگاه با عظمتش سجده میکنند و از
گناهان خود آمرزش میطلبند و محو انوار جلال کبریایی او میشوند.
هر کس در نماز وتر (آخرین رکعت نماز شب) هفتاد » : در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه میخوانیم که فرمود
وَ» بار بگوید (استغفر اللّه ربّی و اتوب الیه) و تا یک سال این عمل را ادامه دهد خداوند او را از استغفار کنندگان در سحر
« قرار میدهد و او را مشمول عفو و رحمت خود میسازد « الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ
سورة آل عمران( 3): آیۀ 18 ] ...... ص : 269
(آیه 18 )- به دنبال بحثی که در باره مؤمنان راستین در آیات قبل آمده بود در این آیه اشاره به گوشهاي از دلایل توحید و
خداوند (با ایجاد نظام شگرف عالم هستی) گواهی میدهد که معبودي جز او » : خداشناسی و بیان روشنی این راه پرداخته میگوید
شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ). ) « نیست
وَ) « و نیز فرشتگان و صاحبان علم و دانشمندان (هر کدام به گونهاي و با استناد به دلیل و آیهاي) به این امر گواهی میدهند »
الْمَلائِکَۀُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ).
که این عدالت نیز نشانه بارز وجود اوست (قائِماً بِالْقِسْطِ). « این در حالی است که خداوند قیام به عدالت در جهان هستی فرموده »
ص: 270
لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ). ) « هیچ معبودي جز او نیست که هم توانا و هم حکیم است » آري! با این اوصاف که گفته شد
بنابراین شما هم با خداوند و فرشتگان و دانشمندان همصدا شوید و نغمه توحید سر دهید.
این آیه از آیاتی است که همواره مورد توجه رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله بوده و کرارا در مواقع مختلف آن را تلاوت
شب عرفه در خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بودم، شنیدم که مکررا این آیه را » : میفرمود. زبیر بن عوام میگوید
.« میخواند
صفحه 256 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 19 ] ...... ص : 270
دین در نزد خدا، » : (آیه 19 )- روح دین همان تسلیم در برابر حق است! بعد از بیان یگانگی معبود به یگانگی دین پرداخته میفرماید
إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ). ) « اسلام است
یعنی آیین حقیقی در پیشگاه خدا همان تسلیم در برابر فرمان اوست، و در واقع روح دین در هر عصر و زمان چیزي جز تسلیم در
برابر حق نبوده و نخواهد بود.
آنها که » : سپس به بیان سر چشمه اختلافهاي مذهبی که علی رغم وحدت حقیقی دین الهی به وجود آمده میپردازد و میفرماید
کتاب آسمانی به آنها داده شده بود در آن اختلاف نکردند مگر بعد از آن که آگاهی و علم به سراغشان آمد و این اختلاف به
وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ). ) « خاطر ظلم و ستم در میان آنها بود
بنابراین ظهور اختلاف اولا بعد از علم و آگاهی بود و ثانیا انگیزهاي جز طغیان و ظلم و حسد نداشت.
مثلا پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله علاوه بر معجزات آشکار، از جمله قرآن مجید و دلایل روشنی که در متن این آیین آمده،
اوصاف و مشخصاتش در کتب آسمانی پیشین که بخشهایی از آن در دست یهود و نصاري وجود داشت بیان شده بود و به همین
دلیل دانشمندان آنها قبل از ظهور او بشارت ظهورش را با شوق و تأکید فراوان میدادند، اما همین که مبعوث شد چون منافع خود
را در خطر میدیدند از روي طغیان و ظلم و حسد همه را نادیده گرفتند. به همین دلیل در پایان آیه سرنوشت آنها و امثال آنها
ص: 271
وَ مَنْ یَکْفُرْ ) « هر کس به آیات خدا کفر ورزد (خدا حساب او را میرسد زیرا) خداوند حسابش سریع است » : را بیان کرده میگوید
بِآیاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ).
آري! کسانی که آیات الهی را بازیچه هوسهاي خود قرار دهند، نتیجه کار خود را در دنیا و آخرت میبینند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 20 ] ...... ص : 271
(آیه 20 )- به دنبال بیان سر چشمه اختلافات دینی به گوشهاي از این اختلاف که همان بحث و جدال یهود و نصاري، با پیامبر اسلام
اگر با تو، به گفتگو و ستیز برخیزند (با آنها) مجادله نکن و بگو: من و » : صلّی اللّه علیه و آله بود در این آیه اشاره میکند میفرماید
فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ). ) « پیروانم در برابر خداوند، تسلیم شدهایم
خداوند در این آیه به پیامبرش دستور میدهد که از بحث و مجادله با آنها دوري کن و به جاي آن براي راهنمایی و قطع مخاصمه
بگو: به آنها که اهل کتاب هستند (یهود و نصاري) و همچنین درس نخواندهها (مشرکان) آیا شما هم (همچون من که تسلیم فرمان »
وَ قُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْأُمِّیِّینَ أَ أَسْلَمْتُمْ). ) ؟« حقم) تسلیم شدهاید
و تو مسؤول اعمال « اگر براستی تسلیم شوند هدایت یافتهاند، و اگر روي گردان شوند و سرپیچی کنند بر تو ابلاغ (رسالت) است »
آنها نیستی (فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ).
بدیهی است منظور تسلیم زبانی و ادعایی نیست، بلکه منظور تسلیم حقیقی و عملی در برابر حق است.
وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ). ) « خداوند به اعمال و افکار بندگان خود بیناست » : و در پایان آیه میفرماید
از این آیه به خوبی روشن میشود که روش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هرگز تحمیل فکر و عقیده نبوده است. بلکه کوشش و
مجاهدت داشته که حقایق بر مردم روشن شود و سپس آنان را به حال خود وا میگذاشته که خودشان تصمیم لازم را در پیروي از
حق بگیرند.
صفحه 257 از 550
ص: 272
سورة آل عمران( 3): آیۀ 21 ] ...... ص : 272
(آیه 21 )- در تعقیب آیه قبل که بطور ضمنی نشان میداد یهود و نصاري و مشرکانی که با پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله به
کسانی که به » : گفتگو و ستیز برخاسته بودند تسلیم حق نبودند در این آیه به بعضی از نشانههاي این مسأله اشاره میکند میفرماید
آیات خدا کافر میشوند، و پیامبران را به ناحق میکشند و (همچنین) کسانی را از مردم که امر به عدل و داد میکنند به قتل
إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ ) « میرسانند، آنها را به مجازات دردناك (الهی) بشارت بده
یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ).
در این آیه به سه گناه بزرگ آنها اشاره شده که ثابت میکند آنها تسلیم فرمان حق نیستند، بلکه صداي حق گویان را در گلو خفه
میکنند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 22 ] ...... ص : 272
آنها کسانی » : (آیه 22 )- در آیه قبل به یک کیفر آنها (عذاب الیم) اشاره شد، و در این آیه به دو کیفر دیگر آنها اشاره میفرماید
و اگر اعمال نیکی انجام دادهاند تحت تأثیر گناهان بزرگ آنان اثر خود را از « هستند که اعمال نیکشان در دنیا و آخرت نابود گشته
دست داده است. (أُولئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ).
وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ). ) « آنها در برابر مجازاتهاي سخت الهی هیچ یار و یاور (و شفاعت کنندهاي) ندارند » دیگر این که
سورة آل عمران( 3): آیۀ 23 ] ...... ص : 272
اشاره
( (آیه 23
شأن نزول: ..... ص : 272
از ابن عباس نقل شده که: در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله زن و مردي از یهود مرتکب زناي محصنه شدند با این که در تورات
دستور مجازات سنگباران در باره این چنین اشخاص داده شده بود، چون آنها از طبقه اشراف بودند بزرگان یهود از اجراي این
دستور در مورد آنها سر باز زدند و پیشنهاد شد که به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مراجعه کرده داوري طلبند.
پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: همین تورات فعلی میان من و شما داوري میکند آنها پذیرفتند. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور
بگذارند. او که قبلا از جریان « ابن صوریا » سنگباران) در آن بود پیش روي دانشمند یهود ) « رجم » داد قسمتی از تورات را که آیه
که نخست از « عبد اللّه بن سلام » آگاه شده بود هنگامی که به این آیه رسید دست روي آن گذاشت و جملههاي بعد را خواند
دانشمندان یهود بود و سپس اسلام اختیار کرده بود ص: 273
شد و برخاست و دست او را از روي این جمله برداشت و آن را از متن تورات قرائت کرد، سپس « ابن صوریا » فورا متوجه پردهپوشی
صفحه 258 از 550
پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد مجازات مزبور طبق آیین آنها در مورد این دو مجرم اجرا شود. جمعی از یهود خشمناك شدند
و این آیه در باره وضع آنها نازل گردید.
تفسیر: ..... ص : 273
به دنبال آیات گذشته که سخن از محاجّه و بحث و گفتگوهاي لجوجانه گروهی از اهل کتاب به میان آورد، در اینجا روشن
میسازد که آنها تسلیم پیشنهادهاي منطقی نبودند و انگیزههاي این عمل و نتایج آن را نیز بازگو میکند.
آیا مشاهده نکردي کسانی را که بهرهاي از کتاب آسمانی داشتند و دعوت به سوي کتاب الهی شدند تا در » : آیه نخست میفرماید
این در حالی بود که کتاب آسمانی آنها « میان آنها داوري کند ولی عدهاي از آنها روي گرداندند و از قبول حق اعراض نمودند
حکم الهی را بازگو کرده بود و آنها از آن آگاهی داشتند. (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ
بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ).
بر میآید که تورات و انجیلی که در دست یهود و نصاري در آن عصر بود، تنها قسمتی از آن بود « اوتوا نصیبا من الکتاب » از جمله
و احتمالا قسمت بیشتر از این دو کتاب آسمانی، از میان رفته یا تحریف شده بود.
آري! آنها به همان حکم موجود در کتاب مذهبی خویش نیز گردن ننهادند و با بهانهجویی و مطالب بیاساس از اجراي حدود الهی
سرپیچی کردند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 24 ] ...... ص : 273
(آیه 24 )- در این آیه دلیل مخالفت و سرپیچی آنها را شرح میدهد که آنها بر اساس یک فکر باطل معتقد بودند از نژاد ممتازي
هستند (همان گونه که امروز نیز چنین فکر میکنند) به همین دلیل براي خود مصونیتی در مقابل مجازات الهی قائل بودند. لذا قرآن
و اگر مجازاتی داشته باشیم « گفتند: جز چند روزي آتش دوزخ به ما نمیرسد » میگوید: این اعمال و رفتار به خاطر آن است که
بسیار محدود است (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ).
و این ص: 274 » سپس میافزاید: آنها این امتیازات دروغین را به خدا نسبت میدادند
وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ). ) « افتراء و دروغی را که به خدا بسته بودند آنها را در دینشان مغرور ساخته بود
سورة آل عمران( 3): آیۀ 25 ] ...... ص : 274
پس چگونه خواهد بود هنگامی » : (آیه 25 )- در این آیه، خط بطلان بر تمام این ادعاهاي واهی و خیالات باطل میکشد و میگوید
« که آنها را در روزي که در آن شکی نیست جمع کنیم، و به هر کس آنچه را به دست آورده، داده شود و به آنها ستم نخواهد شد
(فَکَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).
آري! در آن روز همه در دادگاه عدل الهی حاضر خواهند شد، و هر کس نتیجه کشته خود را درو میکند، و آن روز است که
میفهمند هیچ امتیازي بر دیگران ندارند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 26 ] ...... ص : 274
صفحه 259 از 550
اشاره
( (آیه 26
شأن نزول: ..... ص : 274
هنگامی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله مکه را فتح نمود، به مسلمانان نوید داد که به زودي کشور ایران و روم نیز زیر پرچم
اسلام قرار خواهد گرفت، منافقان که دلهایشان به نور ایمان روشن نشده بود و روح اسلام را درك نکرده بودند، این مطلب را
اغراق آمیز تلقی کرده و با تعجب گفتند: محمد صلّی اللّه علیه و آله به مدینه و مکه قانع نیست و طمع در فتح ایران و روم دارد، در
این هنگام آیه نازل شد.
تفسیر: ..... ص : 274
همه چیز به دست اوست- در آیات قبل سخن از امتیازاتی بود که اهل کتاب (یهود و نصاري) براي خود قائل بودند و خود را از
بگو: بار » : خاصّان خداوند میپنداشتند، خداوند در این آیه و آیه بعد ادعاي باطل آنان را با این بیان جالب، رد میکند میفرماید
الها! مالک ملکها تویی، تو هستی که به هر کس بخواهی و شایسته بدانی حکومت میبخشی و از هر کس بخواهی حکومت را جدا
قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ). ) « میسازي
وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ ) « هر کس را بخواهی بر تخت عزت مینشانی، و هر کس را اراده کنی بر خاك مذلت قرار میدهی »
تَشاءُ).
بِیَدِكَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ). ) « کلید تمام خوبیها به دست تواناي توست، زیرا تو به هر چیز توانایی » و در یک جمله
ناگفته پیداست که منظور از اراده و مشیت الهی در این آیه این نیست که بدون ص: 275
حساب و بیدلیل چیزي را به کسی میبخشد و یا از او میگیرد بلکه مشیت او از روي حکمت و مراعات نظام و مصلحت و حکمت
جهان آفرینش و عالم انسانیت است و گاه این حکومتها به خاطر شایستگیها است، و گاه حکومت ظالمان هماهنگ ناشایستگی
امتهاست.
خلاصه اینکه خواست خداوند همان است که در عالم اسباب آفریده تا چگونه ما از عالم اسباب استفاده کنیم.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 27 ] ...... ص : 275
شب را در روز داخل » : (آیه 27 )- در این آیه براي تکمیل معنی فوق و نشان دادن حاکمیت خداوند بر تمام عالم هستی میافزاید
میکنی و روز را در شب و موجود زنده را از مرده خارج میسازي و مرده را از زنده، و به هر کس اراده کنی بدون حساب روزي
تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ ) « میبخشی
حِسابٍ).
و اینها نشانه بارزي از قدرت مطلقه اوست.
منظور از دخول شب در روز و روز در شب همان تغییر محسوسی است که در شب و روز در طول سال مشاهده میکنیم، این تغییر
صفحه 260 از 550
بر اثر انحراف محور کره زمین نسبت به مدار آن که کمی بیش از 23 درجه است، و تفاوت زاویه تابش خورشید میباشد و این
تدریجی بودن تغییر شب و روز آثار سودمندي در زندگانی انسان و موجودات کره زمین دارد زیرا پرورش گیاهان و بسیاري از
جانداران در پرتو نور و حرارت تدریجی آفتاب صورت میگیرد.
همان پیدایش حیات از موجودات بیجان است، زیرا میدانیم آن روز که زمین آماده « مرده » از « زنده » منظور از بیرون آوردن
پذیرش حیات شد موجودات زنده از مواد بیجان به وجود آمدند، از این گذشته دائما در بدن ما و همه موجودات زنده عالم، مواد
بیجان، جزو سلولها شده، تبدیل به موجودات زنده میگردند.
پیدایش مردگان از موجودات زنده، نیز دائما در مقابل چشم ما مجسم است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 28 ] ...... ص : 275
(آیه 28 )- پیوند با بیگانگان ممنوع! در آیات گذشته سخن از این بود که عزت و ذلت و تمام خیرات به دست خداست و در این
آیه به همین مناسبت ص: 276
افراد با ایمان نباید غیر از مؤمنان (یعنی) کافران را دوست و ولی و » : مؤمنان را از دوستی با کافران شدیدا نهی میکند، میفرماید
لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ). ) « حامی خود انتخاب کنند
و رابطه خود را بکلی از پروردگارش گسسته است (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ « و هر کس چنین کند در هیچ چیز از خداوند نیست »
مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ).
این آیه در واقع یک درس مهم سیاسی- اجتماعی به مسلمانان میدهد که بیگانگان را به عنوان دوست و حامی و یار و یاور هرگز
نپذیرند.
إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً). ) « مگر این که از آنها بپرهیزید و تقیه کنید » : سپس به عنوان یک استثنا از این قانون کلی میفرماید
همان تقیهاي که براي حفظ نیروها و جلوگیري از هدر رفتن قوا و امکانات و سر انجام پیروزي بر دشمن است.
مسأله تقیه در جاي خود یک حکم قاطع عقلی و موافق فطرت انسانی است.
خداوند شما را از (نافرمانی) خود بر حذر میدارد، و بازگشت (همه » : و در پایان آیه، هشداري به همه مسلمانان داده میفرماید
وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ). ) « شما) به سوي خداست
دو جمله فوق بر مسأله تحریم دوستی با دشمنان خدا تأکید میکند، از یک سو میگوید از مجازات و خشم و غضب خداوند
.« اگر مخالفت کنید بازگشت همه شما به سوي اوست و نتیجه اعمال خود را خواهید گرفت » : بپرهیزید، و از سوي دیگر میفرماید
سورة آل عمران( 3): آیۀ 29 ] ...... ص : 276
(آیه 29 )- در آیه قبل، دوستی و همکاري با کافران و دشمنان خدا شدیدا مورد نهی واقع شده، در این آیه به کسانی که ممکن
بگو: اگر آنچه را در سینههاي شماست، پنهان سازید یا آشکار کنید، » : است از حکم تقیه سوء استفاده کنند، هشدار داده میفرماید
قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ). ) « خداوند آن را میداند
آنچه را که در آسمانها و آنچه را در ص: 277 » نه تنها اسرار درون شما را میداند بلکه
وَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ) « زمین است (نیز) میداند (و علاوه بر این آگاهی وسیع) خداوند بر هر چیزي تواناست
اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ).
صفحه 261 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 30 ] ...... ص : 277
به یاد » : (آیه 30 )- این آیه تکمیلی است بر آنچه در آیه قبل آمد، و از حضور اعمال نیک و بد در قیامت پرده بر میدارد، میفرماید
یَوْمَ تَجِدُ ) « آورید روزي را که هر کس آنچه را از کار نیک انجام داده حاضر میبیند و همچنین آنچه را از کار بد، انجام داده است
کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ).
تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً). ) « در حالی که دوست میدارد میان او و آن اعمال بد فاصله زمانی زیادي باشد »
خداوند شما را از (نافرمانی) خویش بر حذر میدارد و در عین حال خدا نسبت به » : در پایان آیه، باز براي تأکید بیشتر میفرماید
وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ). ) « همه بندگان مهربان است
در واقع این جمله معجونی است از بیم و امید، از یک سو اعلام خطر میکند و هشدار میدهد، از سوي دیگر بندگان را به لطفش
امیدوار میسازد تا تعادلی میان خوف و رجا که عامل مهم تربیت انسان است برقرار شود.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 31 ] ...... ص : 277
اشاره
( (آیه 31
شأن نزول: ..... ص : 277
به برنامههاي الهی در آنها کمتر « عمل » جمعی در حضور پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله ادعاي محبت پروردگار کردند، در حالی که
دیده میشد، این آیه و آیه بعد نازل شد و به آنها پاسخ گفت.
تفسیر: ..... ص : 277
بگو: اگر خدا را دوست میدارید از من پیروي » : محبت واقعی- این آیه مفهوم دوستی واقعی را تبیین میکند، نخست میفرماید
قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ ) « کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد که خدا آمرزنده مهربان است
وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).
یعنی محبت یک علاقه قلبی ضعیف و خالی از هر گونه اثر نیست، بلکه باید آثار آن، در عمل انسان منعکس باشد.
این آیه نه تنها به مدعیان محبت پروردگار در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پاسخ میگوید، بلکه یک اصل کلی در منطق اسلام
براي همه اعصار و قرون است آنها که شب ص: 278
و روز دم از عشق پروردگار یا عشق و محبت پیشوایان اسلام و مجاهدان راه خدا و صالحان و نیکان میزنند اما در عمل، کمترین
شباهتی به آنها ندارند، مدعیان دروغینی بیش نیستند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 32 ] ...... ص : 278
صفحه 262 از 550
قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ). ) « بگو: اطاعت کنید خدا و فرستاده او را » : (آیه 32 )- در این آیه بحث را ادامه داده میفرماید
بنابراین، چون شما مدعی محبت او هستید باید با اطاعت از فرمان او و پیامبرش این محبت را عملا اثبات کنید.
فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ). ) « اگر آنها سرپیچی کنند، خداوند کافران را دوست ندارد » : سپس میافزاید
سرپیچی آنها نشان میدهد که محبت خدا را ندارند. بنابراین، خدا هم آنها را دوست ندارد زیرا محبت یکطرفه بیمعنی است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 33 ] ...... ص : 278
(آیه 33 )- این آیه سرآغازي است براي بیان سرگذشت مریم و اشارهاي به مقامات اجداد او و نمونه بارزي است از محبت واقعی به
پروردگار و ظهور آثار این محبت در عمل، که در آیات گذشته به آن اشاره شده بود، نخست میفرماید:
إِنَّ اللَّهَ اصْ طَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ ) « خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر عالمیان برگزید »
عَلَی الْعالَمِینَ).
ممکن است این گزینش، تکوینی باشد و یا تشریعی، به این معنی که خداوند آفرینش آنها را از آغاز، آفرینش ممتازي قرار داد، هر
چند با داشتن آفرینش ممتاز با اراده و اختیار خود راه حق را پیمودند، سپس به خاطر اطاعت فرمان خدا و کوشش در راه هدایت
انسانها، امتیازهاي جدیدي کسب کردند که با امتیاز ذاتی آنها آمیخته شد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 34 ] ...... ص : 278
ذُرِّیَّۀً بَعْضُ ها مِنْ ) « آنها فرزندان و دودمانی بودند که بعضی از بعضی دیگر گرفته شده بودند » : (آیه 34 )- در این آیه میافزاید
بَعْضٍ).
، این برگزیدگان الهی از نظر اسلام و پاکی و تقوا و مجاهده براي راهنمایی بشر همانند یکدیگر بودند. برگزیده تفسیر نمونه، ج 1
ص: 279
و در پایان آیه اشاره به این حقیقت میکند که خداوند مراقب کوششها و تلاشهاي آنها بوده، و سخنانشان را شنیده است و از
وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ). ) « خداوند شنوا و داناست » : اعمالشان آگاه است میفرماید
در آیات فوق علاوه بر آدم، به تمام پیامبران اولوا العزم اشاره شده است. نام نوح صریحا آمده، و آل ابراهیم هم خود او و هم
موسی و عیسی و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را شامل میشود.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 35 ] ...... ص : 279
(آیه 35 )- به دنبال اشارهاي که به عظمت آل عمران در آیات قبل آمده بود در اینجا، سخن از عمران و دخترش مریم به میان
میآورد و بطور فشرده چگونگی تولد و پرورش و بعضی از حوادث مهم زندگی این بانوي بزرگ را بیان میکند.
از بعضی روایات استفاده میشود که خداوند به عمران وحی فرستاده بود که پسري به او خواهد داد که به عنوان پیامبر به سوي بنی
در میان گذاشت لذا هنگامی که او باردار شد تصور کرد فرزند مزبور « حنّه » اسرائیل فرستاده میشود. او این جریان را با همسر خود
همان است که در رحم دارد بیخبر از این که کسی که در رحم اوست مادر آن فرزند (مریم) میباشد و به همین دلیل نذر کرد که
نماید، اما به هنگام تولد مشاهده کرد که دختر است. « بیت المقدس » پسر را خدمتگزار خانه خدا
هنگامی را که همسر عمران گفت: » در این آیه میفرماید: به یاد آرید
صفحه 263 از 550
خداوندا! آنچه را در رحم دارم براي تو نذر کردم که محرّر (و آزاد براي خدمت خانه تو) باشد آن را از من بپذیر که تو شنوا و
إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ). ) « دانایی
سورة آل عمران( 3): آیۀ 36 ] ...... ص : 279
« هنگامی که فرزند خود را به دنیا آورد (او را دختر یافت) گفت: پروردگارا! من او را دختر آوردم » : (آیه 36 )- سپس میافزاید
وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَ عَتْ). سپس ) « البته خدا از آنچه او به دنیا آورده بود آگاهتر بود » .( (فَلَمَّا وَضَ عَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَ عْتُها أُنْثی
وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی). ) « تو میدانی که دختر و پسر (براي هدفی که من نذر کردهام) یکسان نیستند » : افزود
دختر، پس از بلوغ، عادت ماهانه دارد و نمیتواند در مسجد بماند، به علاوه ص: 280
نیروي جسمی آنها یکسان نیست و نیز مسائل مربوط به حجاب و بارداري و وضع حمل، ادامه این خدمت را براي دختر مشکل
میسازد و لذا همیشه پسران را نذر میکردند.
من او را مریم نام گذاردم و او و فرزندانش را از (وسوسههاي) شیطان رجیم و رانده شده (از درگاه خدا) در پناه تو » : سپس افزود
وَ إِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ). ) « قرار میدهم
مریم در لغت، زن عبادتکار و خدمتگزار است و از آنجا که این نامگذاري به وسیله مادرش بعد از وضع حمل انجام شد، نهایت
عشق و علاقه این مادر با ایمان را براي وقف فرزندش در مسیر بندگی و عبادت خدا نشان میدهد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 37 ] ...... ص : 280
پروردگارش او را به طرز نیکویی پذیرفت و بطور » : (آیه 37 )- این آیه ادامه بحث آیه قبل در باره سرگذشت مریم است، میفرماید
فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً). ) « شایستهاي (گیاه وجود) او را رویانید و پرورش داد
جمله اخیر اشاره به نکته لطیفی دارد و آن اینکه کار خداوند، انبات و رویانیدن است یعنی همان گونه که در درون بذر گلها و
گیاهان استعدادهایی نهفته است، در درون وجود آدمی و اعماق روح و فطرت او نیز همه گونه استعدادهاي عالی نهفته شده است
که اگر انسان خود را تحت تربیت مربیان الهی که باغبانهاي باغستان جهان انسانیتند قرار دهد، به سرعت پرورش مییابد و آن
استعدادهاي خداداد آشکار میشود.
وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا). ) « خداوند زکریا را سرپرست و کفیل او قرار داد » : سپس میافزاید
هر چه بر سن مریم افزوده میشد، آثار عظمت و جلال در وي نمایانتر میگشت و به جایی رسید که قرآن در ادامه این آیه در باره
کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ ) « هر زمان زکریا وارد محراب او میشد غذاي جالب خاصی نزد او مییافت » : او میگوید
عِنْدَها رِزْقاً).
قالَ یا ص: 281 ) !« به او گفت این غذا را از کجا آوردي » زکریا از روي تعجب، روزي
مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا)
قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ ) « گفت: این از طرف خداست و اوست که هر کس را بخواهد بیحساب روزي میدهد » .مریم در جواب
اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ).
از روایات متعددي استفاده میشود که آن غذا یک نوع میوه بهشتی بوده که در غیر فصل، در کنار محراب مریم به فرمان پروردگار
حاضر میشده است و این موضوع جاي تعجب نیست که خدا از بنده پرهیزگارش این چنین پذیرایی کند!
صفحه 264 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 38 ] ...... ص : 281
(آیه 38 )- از این به بعد گوشهاي از زندگی پیامبر الهی، زکریا را در ارتباط با داستان مریم بیان میکند.
همسر زکریا و مادر مریم خواهر یکدیگر بودند و اتفاقا هر دو در آغاز، نازا و عقیم بودند. با این که سالیان درازي از عمر زکریا و
همسرش گذشته و از نظر معیارهاي طبیعی بسیار بعید به نظر میرسید که صاحب فرزندي شود، با ایمان به قدرت پروردگار و
مشاهده وجود میوههاي تازه در غیر فصل، قلب او لبریز از امید گشت که شاید در فصل پیري، میوه فرزند بر شاخسار وجودش
آشکار شود، به همین دلیل هنگامی که مشغول نیایش بود از خداوند تقاضاي فرزند کرد، آن گونه که قرآن در این آیه میگوید:
در این هنگام زکریا پروردگار خویش را خواند و گفت: »
و اجابت میکنی (هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ « پروردگارا! فرزند پاکیزهاي از سوي خودت به من (نیز) عطا فرما که تو دعا را میشنوي
قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّۀً طَیِّبَۀً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 39 ] ...... ص : 281
در این موقع فرشتگان به هنگامی که او در محراب ایستاده و مشغول نیایش بود، وي را صدا زدند که خداوند تو را به » -( (آیه 39
یحیی بشارت میدهد، در حالی که کلمه خدا (حضرت مسیح) را تصدیق میکند و آقا و رهبر خواهد بود، از هوي و هوس بر کنار
فَنادَتْهُ الْمَلائِکَ ۀُ وَ هُوَ قائِمٌ یُ َ ص لِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُكَ بِیَحْیی مُ َ ص دِّقاً بِکَلِمَ ۀٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَیِّداً وَ ) « و پیامبري از صالحان است
حَصُوراً وَ نَبِیا مِنَ الصَّالِحِینَ).
نه تنها خداوند اجابت دعاي او را به وسیله فرشتگان خبر داد، بلکه پنج ص: 282
وصف از اوصاف این فرزند پاکیزه را بیان داشت.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 40 ] ...... ص : 282
(آیه 40 )- زکریا از شنیدن این بشارت، غرق شادي و سرور شد و در عین حال نتوانست شگفتی خود را از چنین موضوعی پنهان
قالَ ) « عرض کرد پروردگارا! چگونه ممکن است فرزندي براي من باشد در حالی که پیري به من رسیده و همسرم ناز است » ، کند
رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَ امْرَأَتِی عاقِرٌ).
قالَ کَذلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ). ) « فرمود: این گونه خداوند هر کاري را که بخواهد انجام میهد » در اینجا خداوند به او پاسخ داد و
و با این پاسخ کوتاه که تکیه بر نفوذ اراده و مشیت الهی داشت، زکریا قانع شد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 41 ] ...... ص : 282
(آیه 41 )- در اینجا زکریا تقاضاي نشانهاي بر این بشارت میکند، تا قلبش مالامال از اطمینان شود همان گونه که ابراهیم خلیل
« پروردگارا! نشانهاي براي من قرار ده » : تقاضاي مشاهده صحنه معاد براي آرامش هر چه بیشتر قلب مینمود زکریا عرضه داشت
(قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَۀً).
و زبان تو بدون هیچ « گفت: نشانه تو آن است که سه روز با مردم جز به اشاره و رمز سخن نخواهی گفت » در پاسخ خداوند به او
عیب و علت براي گفتگوي با مردم از کار میافتد (قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَۀَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً).
صفحه 265 از 550
وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیراً وَ ) « ولی پروردگار خود را (به شکرانه این نعمت) بسیار یاد کن و هنگام شب و صبحگاهان او را تسبیح گوي »
سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ).
به این ترتیب خداوند درخواست زکریا را پذیرفت و سه شبانهروز زبان او بدون هیچ عامل طبیعی از سخن گفتن با مردم باز ماند در
حالی که به ذکر خدا مترنم بود، این وضع عجیب نشانهاي از قدرت پروردگار بر همه چیز بود، خدایی که میتواند زبان بسته را به
هنگام ذکرش بگشاید، قادر است از رحم عقیم و بسته، فرزندي با ایمان که مظهر یاد پروردگار باشد به وجود آورد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 42 ] ...... ص : 282
(آیه 42 )- قرآن بار دیگر به داستان مریم باز میگردد، و از دوران شکوفایی او سخن میگوید و مقامات والاي او را برمیشمرد.
نخست از گفتگوي فرشتگان با مریم، بحث میکند، میفرماید: به یاد آور ص: 283
وَ إِذْ قالَتِ ) « هنگامی را که فرشتگان گفتند: اي مریم! خدا تو را برگزیده و پاك ساخته و بر تمام زنان جهان برتري داده است »
الْمَلائِکَۀُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ).
و این برگزیدگی و برتري مریم بر تمام زنان جهان، نبود جز در سایه تقوا و پرهیزگاري آري او برگزیده شده تا پیامبري همچون
عیساي مسیح به دنیا آورد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 43 ] ...... ص : 283
اي مریم! (به شکرانه این نعمتهاي بزرگ) » : (آیه 43 )- در این آیه سخن از خطاب دیگري از فرشتگان به مریم است، میگویند
یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِي وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ). ) « براي پروردگارت سجده کن و همراه رکوع کنندگان رکوع نما
سورة آل عمران( 3): آیۀ 44 ] ...... ص : 283
(آیه 44 )- این آیه اشاره به گوشه دیگري از داستان مریم میکند و میگوید:
ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ ) « آنچه را در باره سرگذشت مریم و زکریا براي تو بیان کردیم از خبرهاي غیبی است که به تو وحی میکنیم »
نُوحِیهِ إِلَیْکَ).
زیرا این داستانها به این صورت (صحیح و خالی از هر گونه خرافه) در هیچ یک از کتب پیشین که تحریف یافته است، وجود ندارد
و سند آن تنها وحی آسمانی قرآن است.
در آن هنگام که آنها قلمهاي خود را براي (قرعه کشی و) تعیین سرپرستی مریم در آب » : سپس در ادامه این سخن میگوید
میافکندند، تو حاضر نبودي و نیز به هنگامی که (علماي بنی اسرائیل براي کسب افتخار سرپرستی او) با هم کشمکش داشتند
و ما همه اینها را از طریق وحی به تو گفتیم (وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ « حضور نداشتی
إِذْ یَخْتَصِمُونَ).
از این آیه و آیاتی که در سوره صافات در باره یونس آمده استفاده میشود که براي حل مشکل و یا در هنگام مشاجره و نزاع و
استمداد جست. « قرعه » هنگامی که کار به بن بست کامل میرسد و هیچ راهی براي پایان دادن به نزاع دیده نمیشود میتوان از
سورة آل عمران( 3): آیۀ 45 ] ...... ص : 283
صفحه 266 از 550
(آیه 45 )- از این آیه به بعد به بخش دیگري از زندگی مریم یعنی جریان ص: 284
به یاد آور: هنگامی را که فرشتگان گفتند: اي مریم! خداوند تو را » : تولد فرزندش حضرت مسیح (ع) میپردازد، نخست میفرماید
إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَ ۀُ یا ) « به کلمهاي (وجود با عظمتی) از سوي خودش بشارت میدهد که نامش مسیح، عیسی (ع) پسر مریم است
مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُكِ بِکَلِمَۀٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ).
وَجِیهاً فِی الدُّنْیا ) « در حالی که هم در این جهان و هم در جهان دیگر، آبرومند و با شخصیت و از مقربان (درگاه خدا) خواهد بود »
وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 46 ] ...... ص : 284
او با مردم در گهواره، و در حال » : (آیه 46 )- در این آیه به یکی از فضایل و معجزات حضرت مسیح (ع) اشاره میکند میگوید
وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِینَ). ) « کهولت (میانسال شدن) سخن خواهد گفت و او از صالحان است
ممکن است اشاره به این باشد که او در گهواره همان گونه سخن میگفت که در موقع رسیدن به کمال « کهلا » و « فی المهد » ذکر
عمر، سخنانی سنجیده و پرمحتوا و حسابشده، نه سخنانی کودکانه!
سورة آل عمران( 3): آیۀ 47 ] ...... ص : 284
گفت: پروردگارا! » (آیه 47 )- باز در این آیه داستان مریم ادامه مییابد، او هنگامی که بشارت تولد عیسی (ع) را شنید، چنین
و هرگز همسري نداشتهام. (قالَتْ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ « چگونه فرزندي براي من خواهد بود، در حالی که هیچ انسانی با من تماس نگرفته
لِی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ).
قالَ کَذلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ ما ) « فرمود: این گونه خدا هر چه را بخواهد میآفریند » ولی خداوند به این شگفتی حضرت مریم پایان داد و
یَشاءُ).
هنگامی که چیزي را مقرر کند (و فرمان وجود آن را صادر نماید) تنها به آن میگوید: » : سپس براي تکمیل این سخن میفرماید
إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ). ) « موجود باش، آن نیز فورا موجود میشود
سورة آل عمران( 3): آیۀ 48 ] ...... ص : 284
(آیه 48 )- به دنبال صفات چهارگانهاي که در آیات قبل براي حضرت مسیح (ع) بیان شده بود (آبرومند در دنیا و آخرت بودن، از
مقربان بودن، و سخن گفتن در گاهواره و از صالحان بودن) به دو وصف دیگر آن پیامبر بزرگ اشاره میکند.
ص: 285 « خداوند به او کتاب و دانش و تورات و انجیل میآموزد » : نخست میفرماید
(وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَۀَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ).
جمله فوق نخست به تعلیم کتاب و حکمت بطور کلی اشاره میکند و بعد دو مصداق روشن این کتاب و حکمت، یعنی تورات و
انجیل را بیان مینماید.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 49 ] ...... ص : 285
(آیه 49 )- در این آیه به معجزات حضرت مسیح اشاره کرده میفرماید:
صفحه 267 از 550
(آیه 49 )- در این آیه به معجزات حضرت مسیح اشاره کرده میفرماید:
وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ). ) « و (خداوند) او را رسول و فرستاده به سوي بنی اسرائیل قرار میدهد »
أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَۀٍ مِنْ رَبِّکُمْ). ) « من نشانهاي از سوي پروردگارتان براي شما آوردهام » : سپس میافزاید: او مأمور بود به آنها بگوید
من از گل چیزي به شکل پرنده میسازم، سپس در آن میدمم و به فرمان خدا پرندهاي » ! نه یک نشانه بلکه نشانههاي متعدد
أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَۀِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ). ) « میگردد
من کور مادر » : سپس به بیان دومین معجزه یعنی درمان بیماریهاي صعب العلاج یا غیر قابل علاج از طریق عادي پرداخته میگوید
وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ). ) « زاد و مبتلا به برص (پیسی) را بهبودي میبخشم
شک نیست که این موضوعات مخصوصا براي پزشکان و دانشمندان آن زمان معجزات غیر قابل انکاري بوده است.
وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ ) « من مردگان را به فرمان خدا زنده میکنم » : در سومین مرحله، اشاره به معجزه دیگري میکند و آن این که
اللَّهِ).
چیزي که در هر عصر و زمانی جزء معجزات و کارهاي خارق العاده است.
و در مرحله چهارم موضوعات خبر دادن از اسرار نهانی مردم را مطرح میکند، زیرا هر کس معمولا در زندگی فردي و شخصی
من شما را از آنچه میخورید و در خانهها ذخیره میکنید خبر » : خود، اسراري دارد که دیگران از آن آگاه نیستند مسیح میگوید
وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ). ) « میدهم
مسلما در اینها ص: 286 » : و در پایان به تمام این چهار معجزه اشاره کرده میگوید
و در جستجوي حقیقت باشید (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَۀً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ). « نشانهاي است براي شما اگر ایمان داشته باشید
از مفاد آیه فوق و آیات مشابه آن استفاده میشود که فرستادگان و اولیاي خدا به اذن او میتوانند به هنگام لزوم در جهان تکوین و
آفرینش تصرف کنند و بر خلاف عادت و جریان طبیعی حوادثی به وجود آورند و این چیزي است بالاتر از ولایت تشریعی یعنی
سرپرستی مردم که نام آن ولایت تکوینی است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 50 ] ...... ص : 286
من » : (آیه 50 )- این آیه نیز ادامه سخنان حضرت مسیح است، و در واقع بخشی از اهداف بعثت خود را شرح میدهد میگوید
وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ). ) « آمدهام تورات را تصدیق کنم و مبانی و اصول آن را تحکیم بخشم
و نیز آمدهام تا پارهاي از چیزهایی که (بر اثر ظلم و گناه) بر شما تحریم شده بود (مانند ممنوع بودن گوشت شتر و پارهاي از
وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَیْکُمْ). ) « چربیهاي حیوانات و بعضی از پرندگان و ماهیها) بر شما حلال کنم
وَ جِئْتُکُمْ بِآیَۀٍ مِنْ رَبِّکُمْ). ) « من نشانهاي از سوي پروردگارتان براي شما آوردهام » : سپس میافزاید
فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ). ) « بنابراین، از (مخالفت) خداوند بترسید و مرا اطاعت کنید » : و در پایان آیه چنین نتیجهگیري میکند
سورة آل عمران( 3): آیۀ 51 ] ...... ص : 286
(آیه 51 )- در این آیه، از زبان حضرت مسیح براي رفع هر گونه ابهام و اشتباه و براي این که تولد استثنایی او را دستاویزي براي
مسلما خداوند پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را پرستش کنید (نه من و نه » : الوهیت او قرار ندهند چنین نقل میکند
راه توحید و یکتاپرستی نه راه شرك و دوگانه و چندگانهپرستی (إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ « چیز دیگر را) این راه مستقیم است
هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ).
صفحه 268 از 550
در آیات دیگر قرآن نیز کرارا میخوانیم که حضرت مسیح (ع) روي مسأله عبودیت و بندگی خود در پیشگاه خدا، تکیه میفرمود،
و بر خلاف آنچه در انجیلهاي تحریف یافته کنونی که از زبان مسیح (ع) نقل شده که او غالبا کلمه پدر را در باره خدا به کار
پروردگار) و مانند آن را از او نقل ص: 287 ) « رب » میبرد قرآن مجید کلمه
میکند که دلیلی است بر نهایت توجه او نسبت به مبارزه با شرك، و یا دعوي الوهیت حضرت مسیح و لذا تا زمانی که حضرت
مسیح (ع) در میان مردم بود هیچ کس جرأت پیدا نکرد او را یکی از خدایان معرفی کند بلکه به اعتراف محققان مسیحی مسأله
تثلیث و اعتقاد به خدایان سه گانه از قرن سوم میلادي پیدا شد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 52 ] ...... ص : 287
(آیه 52 )- مطابق پیشگویی و بشارت موسی (ع)، جمعیت یهود قبل از آمدن عیسی (ع) منتظر ظهور او بودند اما هنگامی که ظاهر
گشت و منافع نامشروع جمعی از منحرفان بنی اسرائیل به خطر افتاد، تنها گروه محدودي گرد مسیح (ع) را گرفتند آیه میگوید:
هنگامی که عیسی (ع) احساس کفر (و مخالفت) از آنها کرد، گفت: چه کسانی یاور من به سوي خدا (براي تبلیغ آیین او) خواهند »
فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصارِي إِلَی اللَّهِ). ) «؟ بود
حواریون » نام برده است « حواریون » در اینجا تنها گروه اندکی به این دعوت پاسخ مثبت دادند، قرآن از این افراد پاك به عنوان
(شاگردان ویژه مسیح) گفتند: ما یاوران (آیین) خدا هستیم، به او ایمان آوردیم و تو گواه باش که ما اسلام آورده و تسلیم آیین
قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ). ) « حق شدهایم
حواریون براي اثبات اخلاص خود در پاسخ گفتند: ما یاوران خداییم و آیین او را یاري میکنیم و نگفتند ما یاور توایم!
سورة آل عمران( 3): آیۀ 53 ] ...... ص : 287
(آیه 53 )- در این آیه حملههایی نقل شده که بیانگر نهایت توحید و اخلاص حواریون است آنها ایمان خویش را به پیشگاه خداوند
پروردگارا! ما به آنچه نازل کردهاي ایمان آوردیم و از فرستاده (تو حضرت مسیح) پیروي نمودیم، » : چنین عرضه داشتند و گفتند
رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ). ) « پس ما را در زمره گواهان بنویس
سورة آل عمران( 3): آیۀ 54 ] ...... ص : 287
آنها (یهود و سایر دشمنان » : (آیه 54 )- پس از شرح ایمان حواریون، در این آیه اشاره به نقشههاي شیطانی یهود کرده میگوید
مسیح براي نابودي او و آئینش) نقشه کشیدند و خداوند (براي حفظ او و آئینش) چارهجویی کرد، ص:
288
وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ). ) « و خداوند بهترین چارهجویان است
بدیهی است نقشههاي خدا بر نقشههاي همه پیشی میگیرد، چرا که آنها معلوماتی اندك و قدرتی محدود دارند و علم و قدرت
خداوند بیپایان است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 55 ] ...... ص : 288
(آیه 55 )- این آیه همچنان ادامه آیات مربوط به زندگی حضرت مسیح (ع) است. معروف در میان مفسران اسلام، به استناد آیه
صفحه 269 از 550
157 سوره نساء، این است که مسیح (ع) هرگز کشته نشد و خداوند او را به آسمان برد آیه مورد بحث ناظر به همین معنی است،
إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی ) « هنگامی را که خدا به عیسی گفت من تو را بر میگیرم و به سوي خود بالا میبرم » ! میفرماید: به یاد آورید
وَ مُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا). ) « و تو را از کسانی که کافر شدند پاك میسازم » : إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ). سپس میافزاید
منظور از این پاکیزگی، یا نجات او از چنگال افراد پلید و بیایمان است و یا از تهمتهاي ناروا و توطئههاي ناجوانمردانه، که در سایه
پیروزي آیین او حاصل شد.
وَ جاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی یَوْمِ ) « ما پیروان تو را تا روز رستاخیز بر کافران برتري میدهیم » : سپس میافزاید
الْقِیامَۀِ).
این آیه یکی از آیات اعجاز آمیز و از پیشگوییها و اخبار غیبی قرآن است که میگوید پیروان مسیح همواره بر یهود که مخالف
مسیح بودند برتري خواهند داشت.
« سپس بازگشت همه شما به سوي من است، و من در میان شما در آنچه اختلاف داشتید داوري میکنم » : و در پایان آیه میفرماید
(ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ).
یعنی آنچه از پیروزیها گفته شد مربوط به این جهان است محاکمه نهایی و گرفتن نتیجه اعمال چیزي است که در آخرت خواهد
آمد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 56 ] ...... ص : 288
(آیه 56 )- این آیه و آیه بعد خطاب به حضرت مسیح (ع) است میفرماید:
اما کسانی که کافر شدند (و » بعد از آن که مردم به سوي خدا باز گشتند و او در میان آنان داوري کرد، صفوف از هم جدا میشود
فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا برگزیده ) « حق را شناختند و انکار کردند) آنها را مجازات شدیدي در دنیا و آخرت خواهم کرد و یاورانی ندارند
تفسیر نمونه، ج 1، ص: 289
فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ)
سورة آل عمران( 3): آیۀ 57 ] ...... ص : 289
اما کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، خداوند پاداش آنها » : (آیه 57 )- سپس به گروه دوم اشاره کرده میفرماید
خداوند هرگز ستمگران را » وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ). و باز تأکید میکند ) « را بطور کامل خواهد داد
وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ). ) « دوست ندارد
بنابراین، خدایی که ظالمان را دوست ندارد هرگز در حق بندگان ستم نخواهد کرد و اجر آنها را بطور کامل خواهد داد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 58 ] ...... ص : 289
اینها را که » : (آیه 58 )- پس از شرح داستان مسیح (ع)، در این آیه روي سخن را به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله کرده میگوید
که به صورت آیات قرآن بر تو نازل گردیده و خالی از هر گونه « بر تو میخوانیم از نشانههاي حقانیت تو و یادآوري حکیمانه است
باطل و خرافه است (ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ).
این در حالی است که دیگران سرگذشت این پیامبر بزرگ را به هزار گونه افسانه دروغین و خرافات و بدعتها آلودهاند.
صفحه 270 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 59 ] ...... ص : 289
اشاره
( (آیه 59
شأن نزول: ..... ص : 289
قبلا گفتیم مقدار زیادي از آیات این سوره در پاسخ گفتگوهاي مسیحیان نجران نازل شده است، آنها در یک هیأت شصت نفري
براي گفتگو با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به مدینه وارد شده بودند. از جمله مسائلی که در این گفتگو مطرح شد این بود که آنها از
پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله پرسیدند ما را به چه چیز دعوت میکنی، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: به سوي خداوند یگانه و
این که مسیح بندهاي از بندگان اوست و حالات بشري داشت، آنها این سخن را نپذیرفتند و به ولادت عیسی (ع) بدون پدر اشاره
کرده و آن را دلیل بر الوهیت او خواندند آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد و چون حاضر به قبول پاسخ نشدند آنها را دعوت به
مباهله کرد.
تفسیر: ..... ص : 289
آیه ناظر به کسانی است که ولادت حضرت مسیح (ع) را بدون پدر، دلیل بر فرزندي او نسبت به خدا، و یا الوهیتش میگرفتند، آیه
مثل عیسی نزد خدا همچون مثل آدم است که او را از خاك آفرید، سپس به او فرمود: » : میگوید
إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ ص: 290 ) « موجود باش، او نیز بلافاصله موجود شد
مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ)
.بنابراین، اگر مسیح بدون پدر به دنیا آمد، جاي تعجب نیست، زیرا موضوع آدم (ع) از این هم شگفتانگیزتر بود، او بدون پدر و
مادر به دنیا آمد، سپس به غافلان میفهماند که هر کاري در برابر اراده حق، سهل و آسان است تنها کافی است بفرماید: موجود
باش آن هم موجود میشود!
سورة آل عمران( 3): آیۀ 60 ] ...... ص : 290
اینها را (که در باره حضرت مسیح (ع) و چگونگی ولادت او » : (آیه 60 )- در این آیه براي تأکید آنچه در آیات قبل آمد، میفرماید
الْحَقُّ مِنْ ) « و مقاماتش) بر تو میخوانیم حقی است از سوي پروردگارت، و چون حق است، هرگز از تردید کنندگان در آن مباش
رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 61 ] ...... ص : 290
اشاره
صفحه 271 از 550
( (آیه 61
شأن نزول: ..... ص : 290
این آیه و دو آیه قبل از آن در باره هیأت نجرانی نازل شده است. آنها خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و عرض کردند:
آیا هرگز دیدهاي فرزندي بدون پدر متولد شود؟ در این هنگام آیه انّ مثل عیسی عند اللّه ... نازل شد و هنگامی که پیامبر صلّی اللّه
دعوت کرد آنها تا فرداي آن روز از حضرتش مهلت خواستند. فردا که شد پیامبر صلّی اللّه علیه و «1» علیه و آله آنها را به مباهله
آله آمد در حالی که دست علی بن أبی طالب علیه السّلام را گرفته بود و حسن و حسین علیهما السّلام در پیش روي او راه میرفتند
و فاطمه علیها السّلام پشت سرش بود.
من صورتهایی را میبینم که اگر از خداوند تقاضا کنند کوهها را از جا برکند » : در روایتی آمده است اسقف مسیحیان به آنها گفت
چنین خواهد کرد هرگز با آنها مباهله نکنید که هلاك خواهید شد، و یک نصرانی تا روز قیامت بر صفحه زمین نخواهد ماند.
تفسیر: ..... ص : 290
این آیه به دنبال آیات قبل و استدلالی که در آنها بر نفی خدا بودن مسیح (ع) شده بود، به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور
هر گاه بعد از علم و دانشی که (در باره مسیح) براي تو آمده (باز) کسانی با تو در آن به محاجّه و ستیز برخاستند، به » : میدهد
__________________________________________________
1) به معنی نفرین کردن دو نفر به یکدیگر است بدین ترتیب که افرادي که با هم گفتگو در باره یک مسأله مهم مذهبی دارند در )
یک جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرع کنند و از او بخواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند.
ص: 291
آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت میکنیم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت مینماییم، شما هم زنان
خود را، ما از نفوس خود (کسانی که به منزله جان ما هستند) دعوت میکنیم، شما هم از نفوس خود دعوت کنید، سپس مباهله
فَمَنْ حَ اجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ ) .«1» « میکنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار میدهیم
أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 62 ] ...... ص : 291
نه « اینها سرگذشت واقعی (مسیح) است » : (آیه 62 )- پس از شرح زندگی مسیح در این آیه به عنوان تأکید هر چه بیشتر میفرماید
ادعاهایی همچون الوهیت مسیح یا فرزند خدا بودنش (إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ).
نه مدعیان خدایی او سخن حقی میگفتند و نه آنهایی که العیاذ باللّه فرزند نامشروعش میخوانند. حق آن است که تو آوردي و تو
گفتی او بنده خدا و پیامبر بود که با یک معجزه الهی از مادري پاك، بدون پدر تولد یافت.
.« و هیچ معبودي جز خداوند یگانه نیست » : باز براي تأکید بیشتر میافزاید
(وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ).
صفحه 272 از 550
و تولد فرزندي بدون پدر در برابر قدرتش مسأله مهمی نیست (وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ « و خداوند یگانه قدرتمند و توانا و حکیم است »
الْحَکِیمُ).
آري! چنین کسی سزاوار پرستش است نه غیر او.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 63 ] ...... ص : 291
اگر (با این همه دلایل و » : (آیه 63 )- در این آیه کسانی را که از پذیرش این حقایق سر باز میزنند مورد تهدید قرار داده میفرماید
فَإِنْ ) « شواهد روشن باز هم) روي بگردانند (بدان که در جستجوي حق نیستند و فاسد و مفسدند) زیرا خداوند از مفسدان آگاه است
تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 64 ] ...... ص : 291
(آیه 64 )- دعوت به سوي وحدت! در آیات گذشته دعوت به سوي اسلام با تمام خصوصیات بود ولی در این آیه دعوت به
بگو: اي اهل » : نقطههاي مشترك میان اسلام و آیینهاي اهل کتاب است روي سخن را به پیامبر کرده میفرماید
__________________________________________________
ذیل همین آیه مطالعه فرمایید. « تفسیر نمونه » را در « آیه مباهله » 1) شرح جامع پیرامون )
ص: 292
کتاب! بیایید به سوي سخنی که میان ما و شما مشترك است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزي را شریک او قرار ندهیم و
قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَۀٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا ) « بعضی از ما بعضی دیگر را غیر از خداوند یگانه به خدایی نپذیرد
اللَّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ).
با این طرز استدلال به ما میآموزد اگر کسانی حاضر نبودند در تمام اهداف مقدس با شما همکاري کنند بکوشید لا اقل در اهداف
مهم مشترك همکاري آنها را جلب کنید و آن را پایهاي براي پیشبرد اهداف مقدستان قرار دهید.
اگر آنها (بعد از این دعوت منطقی به سوي نقطه مشترك توحید باز) سر تابند و رويگردان شوند » : سپس در پایان آیه میفرماید
و تسلیم حق هستیم و شما نیستید (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ). « بگویید گواه باشید که ما مسلمانیم
بنابراین دوري شما از حق در روح ما کمترین اثري نمیگذارد و ما همچون به راه خود یعنی راه اسلام ادامه خواهیم داد تنها خدا را
میپرستیم و تنها قوانین او را به رسمیت میشناسیم و بشرپرستی به هر شکل و صورت در میان ما نخواهد بود.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 65 ] ...... ص : 292
اشاره
( (آیه 65
شأن نزول: ..... ص : 292
صفحه 273 از 550
در اخبار اسلامی آمده است که دانشمندان یهود و نصاراي نجران نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به گفتگو و نزاع در باره حضرت
ابراهیم برخاستند، یهود میگفتند: او تنها یهودي بود و نصاري میگفتند: او فقط نصرانی بود (به این ترتیب هر کدام مدعی بودند
که او از ما است) این آیه و سه آیه بعد از آن نازل شد و آنها را در این ادعاهاي بیاساس تکذیب کرد.
تفسیر: ..... ص : 292
اي اهل کتاب چرا در باره ابراهیم به » : در ادامه بحثهاي مربوط به اهل کتاب در این آیه روي سخن را به آنها کرده میفرماید
گفتگو و نزاع میپردازید (و هر کدام او را از خود میدانید) در حالی که تورات و انجیل بعد از او نازل شده (و دوران او قبل از
یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْراهِیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجِیلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا ) «؟ موسی و مسیح بود) آیا اندیشه نمیکنید
تَعْقِلُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 66 ] ...... ص : 292
شما کسانی هستید که در باره آنچه نسبت به آن » : (آیه 66 )- در این آیه از طریق دیگري آنها را مورد سرزنش قرار داده میفرماید
آگاهی داشتید بحث ص: 293
؟« و گفتگو کردید ولی چرا در باره آنچه به آن آگاهی ندارید، بحث و گفتگو میکنید
(ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فِیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ).
یعنی شما در مسائل مربوط به مذهب خودتان که از آن آگاهی داشتید بحث و گفتگو کردید و دیدید که حتی در این مباحث
گرفتار چه اشتباهات بزرگی شدهاید و چه اندازه از حقیقت دور افتادهاید (و در واقع علم شما جهل مرکب بود) با این حال چگونه
در چیزي که از آن اطلاع ندارید بحث و گفتگو میکنید! سپس براي تأکید مطالب گذشته و آماده ساختن براي بحث آینده
میگوید:
وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ). ) « خدا میداند و شما نمیدانید »
آري، او میداند که در چه تاریخی آیین خود را بر ابراهیم نازل کرده!
سورة آل عمران( 3): آیۀ 67 ] ...... ص : 293
ابراهیم نه یهودي بود و نه نصرانی، بلکه موحد خالص و » : (آیه 67 )- سپس با صراحت تمام به این مدعیان پاسخ میگوید که
ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیا وَ لا نَصْرانِیا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً). ) « مسلمان (پاك نهادي) بود
وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ). ) « او هرگز از مشرکان نبود » : خداوند پس از توصیف ابراهیم (ع) به عنوان حنیف و مسلم، میفرماید
تا هر گونه ارتباطی میان ابراهیم و بت پرستان عرب را نفی کند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 68 ] ...... ص : 293
(آیه 68 )- بنابر آنچه گفته شد معلوم شد که ابراهیم پیرو هیچ یک از این آیینها نبوده، تنها چیزي که در اینجا باقی میماند این
است که چگونه میتوان خود را پیرو این پیامبر بزرگ که همه پیروان ادیان الهی براي او عظمت قائل هستند دانست! در آیه مورد
صفحه 274 از 550
سزاوارترین مردم به ابراهیم آنها هستند که از او پیروي کردند و این پیامبر (پیامبر اسلام) و » : بحث به این معنی پرداخته و میگوید
إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا). ) « کسانی که به او ایمان آوردهاند میباشند
اهل کتاب با عقاید شرك آمیز خود که اساسیترین اصل دعوت ابراهیم (ع) یعنی توحید را زیر پاگذاردهاند، و یا بتپرستان عرب
که درست در نقطه مقابل آیین ابراهیم (ع) قرار گرفتهاند چگونه میتوانند خود را پیرو ابراهیم و در خط او بدانند! برگزیده تفسیر
نمونه، ج 1، ص: 294
« خداوند ولیّ و سرپرست مؤمنان است » و در پایان آیه به آنها که پیرو واقعی مکتب پیامبران بزرگ خدا بودند بشارت میدهد که
(وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 69 ] ...... ص : 294
اشاره
( (آیه 69
شأن نزول: ..... ص : 294
و بعضی دیگر را به سوي آیین « عمّار » و « معاذ » جمعی از یهود کوشش داشتند افراد سرشناس و مبارزي از مسلمانان پاکدل چون
خود دعوت کنند و با وسوسههاي شیطانی از اسلام باز گردانند. آیه نازل شد و به همه مسلمانان در این زمینه اخطار کرد!
تفسیر: ..... ص : 294
این آیه ضمن افشاي نقشه دشمنان اسلام براي دور ساختن تازه مسلمانان از اسلام، به آنها یاد آور میشود که دست از کوشش
وَدَّتْ طائِفَۀٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ ) « جمعی از اهل کتاب دوست داشتند شما را گمراه کنند » : بیهوده خود بردارند، میفرماید
یُضِلُّونَکُمْ).
غافل از این که تربیت مسلمانان در مکتب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به اندازهاي حساب شده و آگاهانه بود که احتمال بازگشت
وجود نداشت، آنها اسلام را با تمام هستی خود دریافته بودند بنابراین دشمنان نمیتوانستند آنها را گمراه سازند، بلکه به گفته قرآن
وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ). ) « آنها تنها خودشان را گمراه میکنند و نمیفهمند » در ادامه این آیه
زیرا آنها با القاء شبهات و نسبت دادن خلافها به اسلام و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روح بدبینی را در روح خود پرورش میدادند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 70 ] ...... ص : 294
(آیه 70 )- در ادامه گفتگو در باره فعالیتهاي تخریبی اهل کتاب در این آیه و آیه بعد روي سخن را به آنها کرده، و به خاطر کتمان
اي اهل کتاب چرا به آیات خدا کافر میشوید » : حق و عدم تسلیم در برابر آن، آنها را شدیدا مورد سرزنش قرار میدهد، میفرماید
یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ). ) « در حالی که (به صحّت و صدق آن) گواهی میدهید
صفحه 275 از 550
شما نشانههاي پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را در تورات و انجیل خواندهاید و نسبت به آن آگاهی دارید، چرا راه انکار را در
پیش میگیرید؟
سورة آل عمران( 3): آیۀ 71 ] ...... ص : 294
اي اهل ص: 295 » : (آیه 71 )- در این آیه بار دیگر آنها را مخاطب ساخته میگوید
کتاب! چرا حق را با باطل میآمیزید و مشتبه میکنید (تا مردم را به گمراهی بکشانید و خودتان نیز گمراه شوید) و چرا حق را پنهان
یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ). ) !« میدارید در حالی که میدانید
سورة آل عمران( 3): آیۀ 72 ] ...... ص : 295
اشاره
( (آیه 72
شأن نزول: ..... ص : 295
نقل شده که: دوازده نفر از یهود با یکدیگر تبانی کردند که صبحگاهان خدمت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله برسند و ظاهرا
ایمان بیاورند و مسلمان شوند، ولی در آخر روز از این آیین برگردند و هنگامی که از آنها سؤال شود چرا چنین کردهاند بگویند: ما
صفات محمد صلّی اللّه علیه و آله را از نزدیک مشاهده کردیم و دیدیم صفات و روش او با آنچه در کتب ما است تطبیق نمیکند
و لذا برگشتیم، و به این وسیله بعضی از مؤمنان متزلزل میگردند.
تفسیر: ..... ص : 295
یهود براي متزلزل ساختن ایمان مسلمانان از هر وسیلهاي استفاده میکردند، تهاجم نظامی، سیاسی و اقتصادي این آیه اشاره به
گروهی از اهل کتاب گفتند: (بروید و ظاهرا) به آنچه بر مؤمنان نازل شده در آغاز » : بخشی از تهاجم فرهنگی آنها دارد. میفرماید
وَ قالَتْ ) « روز ایمان بیاورید و در پایان روز کافر شوید (و کفر خود را آشکار سازید) شاید آنها (مؤمنان) نیز متزلزل شده باز گردند
طائِفَۀٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).
این توطئه در افراد ضعیف النفس اثر قابل ملاحظهاي خواهد داشت به خصوص این که عده مزبور از دانشمندان یهود بودند، و همه
میدانستند که آنها نسبت به کتب آسمانی و نشانههاي آخرین پیامبر، آشنایی کامل دارند و این امر لا اقل پایههاي ایمان تازه
مسلمانان را متزلزل میسازد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 73 ] ...... ص : 295
(آیه 73 )- ولی براي این که پیروان خود را از دست ندهند تأکید کردند که ایمان شما باید تنها جنبه صوري داشته و کاملا محرمانه
صفحه 276 از 550
وَ لا تُؤْمِنُوا إِلَّا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ). ) « شما جز به کسی که از آیینتان پیروي میکند (واقعا) ایمان نیاورید » باشد
و این توطئههاي « به آنها بگو: هدایت تنها هدایت الهی است » : سپس در یک جمله معترضه که از کلام خداوند است، میفرماید
شما در برابر آن بیاثر است ص: 296
(قُلْ إِنَّ الْهُدي هُدَي اللَّهِ).
هرگز باور نکنید به کسی همانند شما (کتاب آسمانی) داده » بار دیگر به ادامه سخنان یهود باز میگردد، و میفرماید: آنها گفتند
« شود، (بلکه نبوت مخصوص شماست) و همچنین تصور نکنید آنها میتوانند در پیشگاه پروردگارتان با شما بحث و گفتگو کنند
(أَنْ یُؤْتی أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِیتُمْ أَوْ یُحاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ).
به این ترتیب روشن میشود که آنها گرفتار خود برتربینی عجیبی بودند خود را بهترین نژادهاي جهان میپنداشتند و همیشه در این
فکر بودند که براي خود مزیّتی بر دیگران قائل شوند.
در پایان آیه خداوند جواب محکمی به آنها میدهد و با بیاعتنایی به آنها روي سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده
بگو: فضل و موهبت به دست خداست و به هر کس بخواهد و شایسته ببیند میدهد و خداوند واسع (داراي مواهب » : میفرماید
قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ). ) « گسترده) و آگاه (از موارد شایسته) میباشد
یعنی بگو مواهب الهی اعم از مقام والاي نبوت و همچنین موهبت عقل و منطق و افتخارات دیگر همه از ناحیه اوست، و به
شایستگان میبخشد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 74 ] ...... ص : 296
اشاره
خدا هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) ویژه رحمت خود میکند و خداوند » : (آیه 74 )- در این آیه براي تأکید بیشتر میافزاید
و هیچ کس نمیتواند مواهب او را محدود سازد (یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ). « داراي فضل عظیم است
بنابراین، اگر فضل و موهبت الهی شامل بعضی میشود نه بعضی دیگر، به خاطر محدود بودن آن نیست بلکه به خاطر تفاوت
شایستگیهاست.
توطئههاي کهن! ..... ص : 296
آیات فوق که از آیات اعجاز آمیز قرآن بوده و پرده از روي اسرار یهود و دشمنان اسلام برمیداشت امروز هم به مسلمانان در برابر
این جریان هشدار میدهد، زیرا در عصر ما نیز وسایل تبلیغاتی دشمن که از مجهزترین وسایل تبلیغاتی جهان است در این جهت به
کار گرفته شده که عقاید اسلامی را در افکار ص: 297
دانشمند، خاورشناس، مورخ و » مسلمین مخصوصا نسل جوان ویران سازند آنها در این راه از هر وسیله و هر کس در لباسهاي
«... روزنامهنگار و حتی بازیگران سینما و
استفاده میکنند و این حقیقت را مکتوم نمیدارند که هدفشان این نیست که مسلمانان به آیین مسیح یا یهود درآیند بلکه هدف
آنها ویرانی افکار و بیعلاقه ساختن جوانان نسبت به مفاخر آیین و سنتشان است!
صفحه 277 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 75 ] ...... ص : 297
اشاره
( (آیه 75
شأن نزول: ..... ص : 297
بود « عبد اللّه بن سلام » این آیه در باره دو نفر از یهود نازل گردیده که یکی امین و درستکار و دیگري خائن و پست بود نفر اول
طلا نزد او به امانت گذارد، عبد اللّه همه آن را به موقع به صاحبش رد کرد و به واسطه «1» که مرد ثروتمندي 1200 اوقیّه
امانتداري خداوند او را در آیه مورد بحث میستاید.
در آن خیانت کرد خداوند او را بواسطه خیانت در « فنحاص » است که مردي از قریش یک دینار به او امانت سپرد « فنحاص » نفر دوم
امانت نکوهش میکند.
تفسیر: ..... ص :
خائنان و امینان- جمعی از یهود عقیده داشتند که مسؤول حفظ امانتهاي دیگران نیستند، منطق آنها این بود که میگفتند ما اهل
کتابیم! و پیامبر الهی و کتاب آسمانی او در میان ما بوده است، ولی در مقابل اینها گروهی از آنان خود را موظف به پرداخت
حقوق دیگران میدانستند.
در میان اهل کتاب کسانی هستند که اگر ثروت » : در این آیه قرآن به هر دو گروه اشاره کرده حق هر کدام را ادا میکند، میفرماید
زیادي به رسم امانت به آنها بسپاري به تو باز میگردانند (و به عکس) کسانی هستند که اگر یک دینار به عنوان امانت به آنها
وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ ) « بسپاري به تو باز نمیگردانند مگر تا زمانی که بالاي سر آنها ایستاده (و بر آنها مسلط) باشی
یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلَّا ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً).
به این ترتیب قرآن مجید به خاطر غلط کاري گروهی از آنها، همه آنها را محکوم نمیکند و این یک درس مهم اخلاقی به همه
مسلمین است.
ضمنا نشان میدهد آن گروهی که خود را در تصرف و غصب اموال دیگران
__________________________________________________
یک دوازدهم رطل، معادل هفت مثقال است. « اوقیّه » (1)
ص: 298
مجاز و مأذون میدانستند هیچ منطقی جز منطق زور و سلطه را پذیرا نیستند و نمونه آن را بطور گسترده در دنیاي امروز در
صهیونیستها مشاهده میکنیم و این در حقیقت از مسائل جالبی است که در قرآن مجید در آیه فوق پیشگویی شده، و به همین دلیل
مسلمانان براي استیفاي حقوق خود از آنان هیچ راهی جز کسب قدرت ندارند.
این به خاطر آن است که آنها » : سپس در ادامه آیه منطق این گروه را در مورد غصب اموال دیگران بیان میکند، میفرماید
صفحه 278 از 550
ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ). ) « غیر اهل کتاب) مسؤول نیستیم ) « امّیّین » میگویند ما در برابر
آري! آنها با این خود برتربینی و امتیاز دروغین به خود حق میدادند که اموال دیگران را به هر اسم و عنوان تملک کنند، و این
منطق از اصل خیانت آنها در امانت، به مراتب بدتر و خطرناکتر بود.
وَ یَقُولُونَ ) « آنها به خدا دروغ میبندند در حالی که میدانند » : قرآن مجید در پاسخ آنها در پایان همین آیه با صراحت میگوید
عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).
آنها به خوبی میدانستند که در کتب آسمانیشان به هیچ وجه اجازه خیانت در امانتهاي دیگران به آنان داده نشده، در حالی که آنها
براي توجیه اعمال ننگین خویش چنین دروغهایی را میساختند و به خدا نسبت میدادند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 76 ] ...... ص : 298
(آیه 76 )- این آیه ضمن نفی کلام اهل کتاب که میگفتند: خوردن اموال غیر اهل کتاب براي ما حرام نیست! و به همین دلیل براي
خود آزادي عمل قائل بودند همان آزادي که امروز هم در اعمال بسیاري از آنها میبینیم که هر گونه تعدي و تجاوز به حقوق
آري، کسی که به پیمان خود وفا کند و پرهیزکاري پیشه نماید (خدا او را دوست » : دیگران را براي خود مجاز میدانند، میفرماید
بَلی مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ وَ اتَّقی فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ). ) « دارد زیرا) خداوند پرهیزکاران را دوست میدارد
یعنی معیار برتري انسان و مقیاس شخصیت و ارزش آدمی، وفاي به عهد و عدم خیانت در امانت و تقوا و پرهیزکاري به طور عام
است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 77 ] ...... ص : 298
اشاره
( (آیه 77
شأن نزول: ..... ص : 298
جمعی از دانشمندان یهود به هنگامی که موقعیت ص: 299
اجتماعی خود را در میان یهود در خطر دیدند کوشش کردند که نشانههایی که در تورات در باره آخرین پیامبر وجود داشت و
شخصا در نسخی از تورات با دست خود نگاشته بودند تحریف نمایند و حتی سوگند یاد کنند که آن جملههاي تحریف شده از
ناحیه خداست! آیه نازل شد و شدیدا به آنها اخطار کرد.
تفسیر: ..... ص : 299
کسانی که پیمان الهی و سوگندهاي خود را » : در این آیه به بخش دیگري از خلافکاریهاي یهود و اهل کتاب اشاره شده میفرماید
إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا ) « (به نام مقدس او) با بهاي کمی معامله میکنند بهرهاي در آخرت نخواهند داشت
صفحه 279 از 550
أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ).
البته آیه به صورت کلی ذکر شده هر چند شأن نزول آن گروهی از علماي اهل کتاب است و قرآن در این آیه، پنج مجازات براي
آنها ذکر میکند نخست این که آنها از مواهب بیپایان عالم دیگر بهرهاي نخواهند داشت- چنانکه در بالا ذکر شد.
نظر لطف خود را در آن روز از آنها » وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ). و نیز ) « خداوند در قیامت با آنها سخن نخواهد گفت » دیگر این که
وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ). ) « برمیگیرد و نگاهی به آنها نمیکند
روشن است که منظور از سخن گفتن خداوند سخن گفتن با زبان نیست زیرا خداوند از جسم و جسمانیات پاك و منزه است بلکه
منظور سخن گفتن از طریق الهام قلبی و یا ایجاد امواج صوتی در فضا است همانند سخنانی که موسی (ع) از شجره طور شنید. و
همچنین نظر کردن خداوند به آنان اشاره به توجه و عنایت خاص اوست نه نگاه با چشم جسمانی- آنچنان که بعضی ناآگاهان
پنداشتهاند.
وَ لا ) « خداوند آنان را (از گناه) پاك نمیکند و براي آنها عذاب دردناکی است » و بالاخره مجازات چهارم و پنجم آنان این است
یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).
و از اینجا روشن میشود که گناه پنهان ساختن آیات الهی و شکستن عهد و پیمان او و استفاده از سوگندهاي دروغین تا چه حد
سنگین است که تهدید به این همه مجازاتهاي روحانی و جسمانی و محرومیت کامل از الطاف و عنایات الهی شده است.
ص: 300
سورة آل عمران( 3): آیۀ 78 ] ...... ص : 300
اشاره
( (آیه 78
شأن نزول: ..... ص : 300
این آیه نیز در باره گروهی از علماء یهود نازل شده که با دست خود چیزهایی بر خلاف آنچه در تورات آمده بود در باره صفات
پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مینوشتند و آن را به خدا نسبت میدادند (و با زبان خود حقایق تورات را تحریف میکردند).
تفسیر: ..... ص : 300
بعضی از آنها زبان خود را به » : باز در این آیه سخن از بخش دیگري از خلافکاریهاي بعضی از علماي اهل کتاب است میفرماید
هنگام تلاوت کتاب خدا چنان میپیچند و منحرف میکنند که گمان کنید آنچه را میخوانند از کتاب خداست در حالی که از
وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ). ) « کتاب الهی نیست
وَ یَقُولُونَ ) « میگفتند این از سوي خدا نازل شده در حالی که از سوي خدا نبود » آنها به این کار نیز قناعت نمیکردند بلکه صریحا
هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).
صفحه 280 از 550
به خدا دروغ میبندند در » سپس قرآن بر این امر تأکید میکند که این کار به خاطر این نبود که گرفتار اشتباهی شده باشند بلکه
وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ). ) « حالی که عالم و آگاهند
ضمنا از این آیه و آیات قبل خطر مهم علماء و دانشمندان منحرف براي یک امت و ملت روشن میشود.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 79 ] ...... ص : 300
اشاره
( (آیه 79
شأن نزول: ..... ص : 300
در باره شأن نزول این آیه و آیه بعد نقل شده که: کسی نزد پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله آمد و اظهار داشت ما به تو همانند
میکنیم در حالی که به نظر ما چنین اعترافی کافی نیست تقاضا داریم به ما اجازه دهی امتیازي برایت قائل شویم و « سلام » دیگران
سجده براي غیر خدا جایز نیست، پیامبر خود را تنها به عنوان یک بشر احترام کنید ولی حق او را » : تو را سجده کنیم! پیامبر فرمود
!« بشناسید و از او پیروي نمایید
تفسیر: ..... ص : 300
این آیه همچنان افکار باطل گروهی از اهل کتاب را نفی و اصلاح میکند، مخصوصا به مسیحیان گوشزد مینماید که هرگز مسیح
(ع) ادعاي الوهیّت ص: 301
نکرد و نیز به درخواست کسانی که میخواستند این گونه ادعاها را در باره پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله تکرار کنند صریحا
براي هیچ بشري سزاوار نیست که خداوند کتاب آسمانی و حکم و نبوت به او دهد سپس او به مردم » : پاسخ میگوید میفرماید
ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ ) « بگوید غیر از خدا مرا پرستش کنید
اللَّهِ).
نه پیامبر اسلام و نه هیچ پیغمبر دیگري حق ندارد چنین سخنی را بگوید و این گونه نسبتها که به انبیاء داده شده همه ساخته و
پرداخته افراد ناآگاه و دور از تعلیمات آنهاست.
بلکه (سزاوار مقام او این است که بگوید) افرادي باشید الهی آنگونه که تعلیم کتاب الهی به شما داده شده و » : سپس میافزاید
و هرگز غیر خدا را پرستش نکنید (وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ). « درس خواندهاید
آري! فرستادگان الهی هیچ گاه از مرحله بندگی و عبودیت تجاوز نکردند و همیشه بیش از هر کس در برابر خداوند خاضع بودند.
از جمله مزبور استفاده میشود که هدف انبیاء تنها پرورش افراد نبوده، بلکه هدف تربیت عالمان ربانی و مصلحان اجتماعی و افراد
دانشمند بوده تا بتوانند محیطی را با علم و ایمان خود روشن سازند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 80 ] ...... ص : 301
صفحه 281 از 550
(آیه 80 )- این آیه تکمیلی است نسبت به آنچه در آیه قبل آمد میگوید:
همانطور که پیامبران مردم را به پرستش خویش دعوت نمیکردند، به پرستش فرشتگان و سایر پیامبران هم دعوت نمینمودند
وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا ) « و سزاوار نیست این که به شما دستور دهد فرشتگان و پیامبران را پروردگار خود انتخاب کنید » : میفرماید
الْمَلائِکَۀَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً).
این جمله از یکسو پاسخی است به مشرکان عرب که فرشتگان را دختران خدا میپنداشتند و نوعی ربوبیت براي آنها قائل بودند و با
این حال خود را پیرو آیین ابراهیم معرفی میکردند. ص: 302
و از سوي دیگر پاسخی است به صابئان که خود را پیرو یحیی (ع) میدانستند ولی مقام فرشتگان را تا سر حد پرستش بالا میبردند.
و نیز پاسخی است به یهود و نصارا که عزیز یا مسیح (ع) را فرزند خدا معرفی میکردند.
آیا شما را به کفر دعوت میکند پس از آن که (تسلیم فرمان حق گشته و) مسلمان » : و در پایان آیه براي تأکید بیشتر میافزاید
أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ). ) « شدید
یعنی، چگونه ممکن است پیامبري پیدا شود و نخست مردم را به ایمان و توحید دعوت کند سپس راه شرك را به آنها نشان دهد!
آیه ضمنا اشاره سر بستهاي به معصوم بودن پیامبران و عدم انحراف آنها از مسیر فرمان خدا میکند.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 81 ] ...... ص : 302
(آیه 81 )- پیمان مقدس! به دنبال اشاراتی که در آیات پیشین در باره وجود نشانههاي روشن پیامبر اسلام در کتب انبیاء قبل آمده
و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که خداوند پیمان مؤکد از » : بود در اینجا اشاره به یک اصل کلی در این رابطه میکند و میفرماید
پیامبران (و پیروان آنها) گرفت که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم سپس پیامبري به سوي شما آمد که آنچه را با شما است
وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ ) « تصدیق میکند (و نشانههاي او موافق چیزي است که با شما است) حتما به او ایمان بیاورید و او را یاري کنید
النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَۀٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ).
در آیات قرآن کرارا اشاره به وحدت هدف پیغمبران خدا شده است و این آیه نمونه زندهاي از آن میباشد.
آیا اقرار به این موضوع دارید؟ و پیمان مؤکد مرا بر آن گرفتید؟ گفتند: آري، » : سپس براي تأکید میافزاید: خداوند به آنها فرمود
قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَ ذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِي قالُوا أَقْرَرْنا قالَ ) « اقرار داریم فرمود: بر این پیمان گواه باشید و من هم با شما گواهم
فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ).
ص: 303
سورة آل عمران( 3): آیۀ 82 ] ...... ص : 303
پس هر کس (بعد از این همه » : (آیه 82 )- در این آیه قرآن مجید پیمان شکنان را مورد مذمت و تهدید قرار میدهد و میگوید
پیمانهاي مؤکد و میثاقهاي محکم) سرپیچی کند و روي گرداند (و به پیامبري همچون پیامبر اسلام که بشارات ظهورش همراه
فَمَنْ تَوَلَّی بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ ) « نشانههاي او در کتب پیشین آمده ایمان نیاورد) فاسق و خارج از اطاعت فرمان خداست
الْفاسِقُونَ).
و میدانیم که خداوند این گونه فاسقان لجوج و متعصب را هدایت نمیکند- همان گونه که در آیه 80 سوره توبه آمده است- و
کسی که مشمول هدایت الهی نشد سرنوشتش دوزخ و عذاب شدید الهی است.
صفحه 282 از 550
سورة آل عمران( 3): آیۀ 83 ] ...... ص : 303
(آیه 83 )- برترین آیین الهی! در اینجا بحث در باره اسلام آغاز میشود و توجه اهل کتاب و پیروان ادیان گذشته را به آن جلب
میکند.
آیین او همین اسلام است (أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ). ؟« آیا آنها غیر از آیین خدا را میطلبند » : نخست میفرماید
تمام کسانی که در آسمانها و زمینند چه از روي اختیار یا اجبار اسلام آوردهاند (و در برابر فرمان او تسلیمند) و » : سپس میافزاید
بنابراین، اسلام آیین همه جهان هستی و عالم آفرینش است (وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ « همه به سوي او بازگردانده میشوند
الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ).
را به معنی وسیعی تفسیر کرده و میگوید: تمام کسانی که در آسمان و زمینند و تمام موجوداتی که در « اسلام » در اینجا قرآن مجید
آنها وجود دارند مسلمانند.
قوانین » یعنی در برابر فرمان او تسلیمند زیرا، روح اسلام همان تسلیم در برابر حق است منتهی گروهی از روي اختیار (طوعا) در برابر
او. « قوانین تکوینی » او تسلیمند و گروهی بیاختیار (کرها) در برابر « تشریعی
سورة آل عمران( 3): آیۀ 84 ] ...... ص : 303
(آیه 84 )- در این آیه خداوند به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله (و همه پیروان او) دستور میدهد که نسبت به همه تعلیمات انبیاء و
بگو: ایمان به خدا آوردیم و به آنچه بر ما و » : پیامبران پیشین، علاوه بر آنچه بر پیغمبر اسلام نازل شده ایمان داشته باشند میفرماید
بر ابراهیم و بر اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط (پیامبران تیرههاي ص: 304
بنی اسرائیل) نازل شده و آنچه به موسی و عیسی و همه پیامبران از سوي پروردگارشان داده شده است نیز ایمان آوردهایم ما در
قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ ) « میان آنها فرقی نمیگذاریم و ما در برابر او (خداوند) تسلیم هستیم
إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 85 ] ...... ص : 304
(آیه 85 )- و بالاخره در این آیه به عنوان یک نتیجهگیري کلی میفرماید:
وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ ) « هر کس غیر از اسلام آیینی براي خود انتخاب کند از او پذیرفته نخواهد شد و در آخرت از زیانکاران است »
الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 86 ] ...... ص : 304
اشاره
( (آیه 86
شأن نزول: ..... ص : 304
صفحه 283 از 550
شأن نزول: ..... ص : 304
یکی از انصار (مسلمانان مدینه) دستش به خون بیگناهی آلوده گشت و از ترس مجازات از اسلام برگشت و به مکّه فرار کرد (و
یازده نفر از پیروان او که مسلمان شده بودند نیز مرتد شدند) پس از ورود به مکه از کار خود سخت پشیمان گشت، یک نفر را به
سوي خویشان خود به مدینه فرستاد تا از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله سؤال کنند آیا براي او راه بازگشتی وجود دارد یا نه؟
آیه نازل شد و قبولی توبه او را با شرایط خاصی اعلام داشت.
تفسیر: ..... ص : 304
در آیات گذشته سخن از آیین اسلام بود که تنها آیین مقبول الهی است در اینجا سخن از کسانی است که اسلام را پذیرفته و سپس
نامیده میشوند. « مرتد » از آن برگشتهاند که در اصطلاح
چگونه خداوند جمعیتی را هدایت میکند که بعد از ایمان و گواهی به حقانیت رسول، و آمدن نشانههاي روشن براي » : میفرماید
کَیْفَ یَهْدِي اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ وَ شَ هِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ ) « آنها کافر شدند و خدا جمعیت ستمکاران را هدایت نمیکند
جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).
چرا خداوند آنها را هدایت نمیکند؟ دلیل آن روشن است آنها پیامبر را با نشانههاي روشن شناختهاند و به رسالت او گواهی
دادهاند بنابراین، در بازگشت و عدول از اسلام در واقع ظالم و ستمگرند و کسی که آگاهانه ظلم و ستم میکند برگزیده تفسیر
نمونه، ج 1، ص: 305
لایق هدایت الهی نیست او زمینههاي هدایت را در وجود خود از میان برده است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 87 ] ...... ص : 305
أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ ) « آنها کیفرشان این است که لعن خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنهاست » : (آیه 87 )- سپس میافزاید
لَعْنَۀَ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَۀِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ).
سورة آل عمران( 3): آیۀ 88 ] ...... ص : 305
این در حالی است که آنها همواره در این لعن و طرد و نفرت میمانند و مجازات آنها تخفیف » : (آیه 88 )- در این آیه میافزاید
خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ). ) « نمییابد و به آنها مهلت داده نمیشود
در واقع اگر این لعن و طرد جاودانی نبود و یا جاودانی بود و تدریجا تخفیف مییافت و یا حد اقل مهلتی به آنها داده میشد
تحملش آسانتر بود ولی هیچ یک از اینها در باره آنها نیست عذابشان دردناك و جاودانی و غیر قابل تخفیف و بدون هیچ گونه
مهلت است.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 89 ] ...... ص : 305
(آیه 89 )- در این آیه راه بازگشت را به روي این افراد میگشاید و به آنان اجازه توبه میدهد چرا که هدف قرآن در همه جا
اصلاح و تربیت است.
صفحه 284 از 550
مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و اصلاح نمایند و در مقام جبران برآیند (که توبه آنان پذیرفته میشود) زیرا » : میفرماید
إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ). ) « خداوند آمرزنده و مهربان است
از این تعبیر استفاده میشود که گناه نقصی در ایمان انسان ایجاد میکند که بعد از توبه باید تجدید ایمان کند تا این نقص بر طرف
گردد.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 90 ] ...... ص : 305
اشاره
( (آیه 90
شأن نزول: ..... ص : 305
بعضی گفتهاند این آیه در مورد اهل کتاب که قبل از بعث پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله به او ایمان آورده بودند، اما پس از
بعثت به او کفر ورزیدند نازل شده است.
تفسیر: ..... ص : 305
توبه بیفایده- در آیات قبل سخن از کسانی در میان بود که از راه انحرافی خود پشیمان شده و توبه حقیقی نموده بودند و لذا توبه
کسانی که بعد از ایمان آوردن کافر » : آنها قبول شد ولی در این آیه سخن از کسانی است که توبه آنها پذیرفته نیست، میفرماید
شدند سپس بر کفر خود افزودند (و در این راه اصرار ص: 306
چرا که هم راه خدا را گم « ورزیدند) هیچ گاه توبه آنان قبول نمیشود (چرا که از روي ناچاري صورت میگیرد) و آنها گمراهانند
کردهاند و هم راه توبه را (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ).
توبه آنها ظاهري است چرا که وقتی پیروزي طرفداران حق را ببینند از روي ناچاري اظهار پشیمانی و توبه میکنند و طبیعی است که
چنین توبهاي پذیرفته نشود.
سورة آل عمران( 3): آیۀ 91 ] ...... ص : 306
کسانی » : (آیه 91 )- در این آیه به دنبال اشارهاي که در آیه قبل به توبههاي بیهوده شد سخن از کفّاره بیهوده میگوید، میفرماید
و کفاره اعمال زشت ) « فدیه » که کافر شدند و در حال کفر از دنی رفتند اگر تمام روي زمین پر از طلا باشد و آن را به عنوان
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ ) « خویش) بپردازند هرگز از آنها پذیرفته نخواهد شد
افْتَدي بِهِ).
روشن است کفر تمام اعمال نیک انسان را بر باد میدهد و اگر تمام روي زمین پر از طلا باشد و در راه خدا انفاق کنند پذیرفته
نخواهد شد و صد البته اگر چنین چیزي در قیامت در اختیار آنها باشد و بدهند پذیرفته نیست.
صفحه 285 از 550
أُولئِکَ ) « آنها کسانی هستند که مجازات دردناك دارند و یاوري ندارند » : و در پایان آیه به نکته دیگري اشاره فرموده میگوید
لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ).
یعنی، نه تنها فدیه و انفاق به حال آنها سودي ندارد بلکه شفاعت شفاعت کنندگان نیز شامل حال آنها نمیشود زیرا شفاعت
شرایطی دارد که یکی از مهمترین آنها ایمان به خداست و اصولا شفاعت به اذن خدا است.
آنها هرگز از چنین افراد نالایق شفاعت نمیکنند که شفاعت نیز لیاقتی لازم دارد چرا که اذن الهی شامل افراد نالایق نمیشود.
آغاز جزء چهارم